Өндөр ах буюу уяач Балсангийн Дамдин

1999 оны зун байлаа.  Хэнтий аймгийн  наадамд Галшар сумын өндөр настан  аймгийн алдарт уяач  Ц.Жорвоо гуайн цавьдар шүдлэнг уяж түрүүлгэж байсан тавь гаруй насны өндөр  туранхай хүнийг өндөр  Дамдин гэнэ.
Хүмүүсийн ярих нь “Мөнххааны “өндөр” Дамдин сайн уяач хүн дээ. Ахынхаа шүдлэнг уяад Баянхутаг суманд түрүүлгэчихээд аймагт ирээд байгаа юм” гэцгээнэ. Сайн уяач л гэх юм юу ярихыг нь сонсъё гэж бодоод  хүнээр   заалгаад очлоо. Уяан дээрээ хүрэн дээлтэй өндөрдүү 60 шахам насны хүн зогсож байна. Амар мэндээ мэдээд “за, цавьдар үрээний уяа ямар байна даа” гэж сонирхвол “за даа, шүдлэн  үрээ  хэтэрчих болов уу гээд л гайхаад байна...” гэж байна.  Их зүйл бодож байгаа бололтой. Маргааш уралдах болохоор өнөөдөр ямар ажил хийхийгээ л бодож байгаа хэрэг.  Би  танилцааад “та маргааш сайн уралдана шүү”  гэж хэлээд явлаа.
Маргааш нь шүдлэн уралдахад машиндаа авч явав.  Дамдин гуай морь, хүүхэд мэнд сайн уралдвал болоо доо. Бусад нь ч яахав, энэ өндөр довонд олон л хурд мордож байгаа... гэхээс өөр үг ч ярьсангүй. Шүдлэн эргэлээ. Цээжний  шүдлэнгүүдийг     харж явахад Чандаганы уурхайн Б.Цэвээний өсгий цагаан халтар үрээ өнгөлж хөтөлсөөр байв. Дамдин гуай  би шүдлэнгээ харъя гэж ганц ч дуугарсангүй, сэтгэл дотроо л бодож байсан байлгүй.  Цавьдар шүдлэн ч  харагдахгүй байсаар гэнэт барианд 1 км хиртэй ойртох үед үймэрч таралсаар Цэвээний халтарыг гүйцэн ирж хэсэг хамт явснаа үзүүр дээрээ  дийлж зайтай түрүүллээ.  Дамдин гуай ч хөлсий нь хусахаар үрээн дээрээ  бууж хоцров.  Түүнээс хойш Дамдин гуайтай ч уулзсангүй, нэр нь ч дуулдсангүй. Ингэж  явсаар 15 жилийн дараа гэнэт уулзах завшаан тохиолоо.  Нутгийнхан нь  Дамдин гуайг  олонтой  ам муруйдаггүй, оготны хамраас ч цус гаргаж үзээгүй ойворгон зангүй төвшин амгалан хүн гэдэг. Яг өнөө үед Дамдин гуай шиг уяач хүн ховордсон цаг. Тэрээр Жорвоо ахынхаа цавьдар шүдлэнгээ бэлгэнд өгөөд, өөрөө уяж өгч  аймагт түрүүлгэснээс хойш дахин морь уяагүй гэнэ.  Одоо  Мөнххаан сумандаа аж төрж, ном хурж ,буян арвижуулж суудаг  ажээ.
Хар багаасаа моринд дуртай, адууг унаж, уяж өссөн малчин хүү. Нагац ах Балсангаар овоглож, ээж, нагац эгч Бадамгарав, түүний хүү нартай нэг гэрт өсч. Дээлээ даахтай болоод  ирэхээрээ  адуу хариулна, морь уяна гээд сургуульдаа явахгүй гэдэг болж. Гэрийнхэн нь энэ хүү ер нь морины өвчтэй хүн болох нь  адуутай болог гээд  анх 1955 оны үед  гарт багтахгүй бөөн сүүлтэй, сүүлийг нь хоёр гараараа барьж байж өөр хүнээр боолгодог Партизан халтар гэдэг азаргыг таван атаар авч өгчээ. Сумынхаа  “бугалга” Дугаржав  гэдэг морь ч уядаг, наймаа ч хийдэг  хүнээс  Сүхбаатар аймгийн 10 жилийн ойгоор хязаалан түрүүлсэн азарга гэхээр нь   ёстой хурдан азарга   гээд авсан нь өнөөх нь даанч хурдлаагүй гэнэ. 
Дамдин гуай 16 настай Бүрэнцогт сумын долдугаар анги төгсөөд Алтангэрэл ахтайгаа гурван хязаалан азарган үрээ уяж  тэр жил нэг нь аман хүзүүдэж, нөгөө хоёр нь зургаа,   12-т орж   мартахын аргагүй  баярлаж  байсан гэнэ.    Хойтон жил нь 1957 онд  “бугалга” Дугаржав уяач Өлзийт сумын Хүйсийн  овооны баруун,  Шорвогийн зүүн ширээ дээр майхантай буучихаад Бугалга хээр  азаргаа уяж байхад нь  хүмүүс хурдны нь гайхаад байдаг байж. Наадмаар Бугалга хээр түрүүлээд иртэл Дугаржавын эхнэр Төмөрнохой шарга халзан морьтой хажуунаас нь дайраад барианд ортол сумын дарга Човдорын Лувсандаш цулбуураас нь барьж аваад “яасан задарсан хүн бэ. Чи наадам үймүүлээд ”  гэж загнаад  хээр азаргыг нь хасаад Луузаннэрэнгийн хөгшин хүрэн азаргыг түрүүлсэн болгохыг Дамдин гуай хараад энэ Бугалга хээрийг  авч түрүүлгэх юмсан гэж бодогдоод байдаг болж.  Тэр намар нь “бугалга” Дугаржаваас Бугалга хээр азаргыг нь өндөр үнээр өөрийн жижиг дөрвөн ханатай, бүрэн хэрэглэлтэй гэрээ  өгөөд  авчээ. Ер нь мань хүн тэр үед   моринд дурлаад юугаа ч хайрлахгүй болсон байжээ. Хойтон жил нь эр хүн санасандаа хүрч Өлзийт суманд Бугалга хээрийг түрүүлгэн уяачийнхаа гарааг эхэлсэн  ховор түүхтэй хүн юм.     
Дамдин гуай ярихдаа “Би гэдэг хүн 1961 онд Өлзийт сум татан буугдаад цэрэгт яваад, дараа нь ажил алба хийх гээд 10 гаруй   жил алдаг оног явж, ихэнхдээ  морь уяагүй юмаа. 1980-аад оны  сүүл үеэс  цаг өөр болж ирээд л хэдэн жил тасралтгүй уясандаа. 1991 онд Ухнаагийн хоёр даагыг уяад нэг нь түрүүлж, нэг нь аман хүзүүдсэн, 1992 онд халтар морио нэг зун  соёолон тав түрүүлгэсэн.  Шүдлэн хязаалан түрүүлсэн  будан шүдлэн халтарын төрсөн дүү нь байсан юм. “Баадуу” Дорж гуайн  алаг гүүнээс гарсан алаг даага гуравт орсон. Алаг гүүнээс гарсан хүрэн морь аман хүзүүдсэн. Ингэж нэг жил  хоёр түрүү хоёр аман хүзүү, нэг гуравт оруулж байлаа. 1993 онд шүдлэн түрүүлгээд, даага аман хүзүүдүүлээд , их морь гуравлаад, тогоруу ногооныг түрүүлгэсэн гээд л ярьж байлаа.  Дамдин гуай таныг зарим нь өөрийнхөөсөө илүү  хүний морь сайн уядаг гэсэн.  Тэгж их хүний морь уяж хурдлуулж байсан уу гэхэд “хурдан буяныг хурдлуулж л байвал хүний өөрийнх нь ямар ч хамаагүй шүү дээ.  1967 онд Цэенпэлийн халзан хязаалан үрээг Бүрэнцогтод  тавд оруулсан, 1971 онд Лувсанзундуйн зээрд азаргыг түрүүлэгсэн,  1980 онд хар Очирбат гэдэг хүний Гоё хээрийг уяж Бүрэнцогтод  түрүүлгэсэн,  Халтарын хар шүдлэнг түрүүлэгсэн гээд олон шүү” гээд...  Би тэр үед   Мөнххаан,  Бүрэнцогт, Өлзийт  сумаар л уралдаж байсан. Сүүлд Хэнтий аймаг, Баянхутаг сумаар ирж уралдсан.  Түрүү нийгмийн үед  ч аргагүй сонирхлоор,  ажил албаны боломжоор  зундаа сум орчимдоо  цөөн юм уячихдаг байлаа.  Зөвхөн энэ хэдэн сумын наадамд   түрүү, айраг дөч гаруйг авсан байна лээ.  Өвөл, хаврын жижиг уралдааныг тоолох боломжгүй л дээ. Мань ямар цол авах гэж морь уяж байсан биш дээ... гэж ярив.   
Та Бугалга хээрээс эхлээд өөрийн, хүнийх хамаагүй шүү, өөрөө уяж айрагдаж, түрүүлгэсэн адуугаа тоол доо  гэхэд “за даа би ч мартчихсан даа” гэснээ... тоолж эхэллээ:
1.  1958 онд Бугалга хээр азарга түрүүлсэн /Өлзийт сум/
2. 1959 онд хүрэн даага түрүү  занхаан халтар унаж байсан.
3. 1959 онд хөөст хар соёолон морь  тавд  оруулсан. 
4. 1961 онд Партизан халтарын төл хязаалан халтар үрээ түрүүлгэсэн. 
5.  1961 онд Өлзийтөд  дүү цэхэр хээр даага аман хүзүүдүүлсэн
6. 1971 онд Лувсанзундуйн зээрд азаргыг түрүүлгэсэн. Цоохор хонгорын угшилтай
7. 1975 онд Түвшинширээ суманд саарал морь тавд орсон
8. 1977 онд Бүрэнцогт суманд  саарал морь аман хүзүү
9. 1977  онд цоохор хонгор угшилтай хар шүдлэнг түрүүлгэсэн
10. 1980 онд Бүрэнцогт суманд  хээр морь түрүүлгэсэн. Уулбаяны нэгдлийн Огтор халтарын төл
11. 1989 онд Бүрэнцогт суманд будан азарга түрүү 
12. 1989 онд Бүрэнцогт суманд  хүрэн соёолон аман хүзүү,  Ембүүгийн үр 
13. 1990  онд Бүрэнцогтод халтар шүдлэн түрүү будангийн үр
14. 1991 онд Бүрэнцогтод халтар хязаалан түрүүлгээд 
15.  1991 он эдийн засагч  Ухнаагийн халтар  даагыг  нь  уяж түрүүлэгсэн
16. 1991 он бас хээр  даагы нь тавд  оруулсан
17. 1991 он Өнөрийн хар хязаалан аман хүзүү
18. 1992 онд  халтар  соёолон  түрүү
19. 1992 он  цоохор шүдлэн түрүү
20. 1992 он Бэлбэсэн аман хүзүү
21. 1992  он хүрэн их нас аман хүзүү 
22. 1992  он Өнөрийн хар соёолонг  тавд
23. 1993 он  их  нас  гуравт 
24. 1993 он Бүрэнцогтод Үнгээгийн тогоруу ногооныг шүдлэн түрүү  
25. 1993 он Бүрэнцогтод шар хээр даагаа гуравт хоёрт   
26. 1993 он Мөнххааны 70 жилд давхар уяагаар Үнгээгийн ногоон шүдлэнг  түрүүлгэсэн.
27. 1993 он  Мөнххаанд  Бүрэнд аман хүзүүдсэн шар хээр даага аман хүзүү
28. 1995 он Мөнххаанд хул  хязаалан түрүү
29. 1995 он Мөнххаанд алаг хязаалан аман хүзүү 
30. 1996  он Түмэн цогт суманд далиу хээр морь гуравт
31. 1997 он Мөнххаанд хээр  морь дөрөвт 
32. 1998 он Мөнххаанд халтар морь тавд 
33. 1998 он  Бүрэнцогтод шарга хязаалан түрүү 
34. 1998 он хонгор будан хавчиг морь түрүү
35. 1998 он хонгор даага аман хүзүү   долоон хүзүүгийн
36. 1999 он цавьдар шүдлэн Баянхутаг сум, Самдан аваргын  100 жилд түрүү Мөнххааны 70 жилээр  аман хүзүүддэг  шар хээр даага азарга болоод түүний төлийг  Жорвоо ахад бэлгэнд өгсөн нь энэ юм
37. 1999 он Хэнтий аймагт цавьдар шүдлэнгээ давхар уяагаар түрүүлгэсэндээ гэж хуруу даран тоолоод... үнээс хойш морь уяагүй дээ.  Өөр мартсан нь олон бий... гэв.
Өндөр ах энэ жил дал нэлээд гарсан ч бие чийрэг хэвээрээ, ой санамж өндөр  байгааг дээрх ярианаас харж болно. Морь уях эрдэм нь цээжний мухарт  хадгалаастай бий.  Харин хүнд хэлнэ гэвэл гонжийнжоо. Ёстой гуйж гувшиж “буруутвал таныг хэлж өгсөн гэж  хэлэхгүй , та нэг үг хэлээд өгөөч”  гэж  сөгдөж  байж ганц нэг үг хэлүүлж магадгүй.  Өндөр ахын шүтдэг уяач нь их уяач “баадуу” Дорж. Их уяач хатуу үг хэлдэг ч харин цагаан сэтгэлтэй сайн хүн байсан тухай хуучилж байлаа. 
Н.Санжаадорж