ИХ ШАВЬ УГШЛЫН АДУУ

 Монголын  хурдан  морины уралдааны түүхэнд тодоор бичигдсэн Их шавийн буюу Богдын шавийн гэх нэгэн угшлыг дурьдахгүй өнгөрч болохгүй юм. Учир нь энэ угшлын хурдан морьд XX зууны туршид нэлээд ноёлонгуй байртай уралдаж ирсэн байна. Шавийн голлох отгууд нь одоогийн Төв аймгийн нутгийг хамарч байв. Хэдийгээр өнгөрсөн зууны 20-иод оны дундуур Шавийн захиргааг устган тараасан боловч олон түмний дунд нэр ус нь хадгалагдсаар мориныхон дунд энэ  үг хэвшмэл нэр томъёо болжээ.
Монгол Улсын нийслэл дөрвөн уулын дунд суурьшсанаар Богд гэгээнтэнд Даншиг Мандал өргөж  хийдэг их наадам нь мөн тэнд болдог болжээ. Ийм учраас газрын ойроор тэр нутгийн уяачид, хурдан морьд уул наадамд түлхүү оролцох болсон нь мэдээжийн хэрэг.
Ийнхүү 100 гаруй жил болоход энэ нутгийн уяачдийн  туршлага, ур чадвар дээшилж, адууны нь чанар чансаа сайжирч, морьд нь сайн хурдлах болсон байна. Хөгжлийн ийм ерөнхий дэвсгэр дээр өнгөрсөн зууны эхэн болон дунд үеэр Богдхан уулын энгэр нутгаас хэдэн сайн морь, хэдэн сайн уяач тодорчээ. Энэ нь, энэ нутагт бие даасан нэгэн бэсрэг  угшил үүсч бэхжиж байгааг илтгэсэн хэрэг явдал юм.
Энэ үйл явцын гол цөм нь Манзушир хутагт Цэрэндорж хэмээх Монголын шашин төрийн нэрт зүтгэлтний орчин тойронд түүний нэр нөлөөн доор өрнөж улам хүчээ авчээ. XX зууны эхээр энэ хутагтад Монголын өнцөг булан бүрээс, хол ойроос хурдан сайхан адуу нэлээд хэмжээгээр өргөгдөн ирж байв. Тэднийх нь дотроос “Шатан” Гомбожавын шарга “Шооногойн” буурал хээр, Падын зээрд халзан зэрэг азарга, их насны морьд, “Аасаг” Балдандоржийн хар зэрэг бага нас 20-30-аад оны үед тодрон гарч байжээ.
Мөн уяачдын эгнээ ихээхэн өргөжиж мэдлэг туршлага, ур чадвар нь дээшилсний дотроос Наваамөрийн Пад, түүний яваачин “Шож” Пүрэв, “Бүдүүн” Жамц, “Оонон” Чулуун зэрэг уяачид тодорч залуусын бүхэл бүтэн эгнээг араасаа дагуулсан байна. Үүнээс тэр цагийн үндэсний хөрөнгөтөн Наваанмөрийн Пад уяач, хөрөнгө чинээ, нэр нөлөөгөөрөө ялгаран “Их шавийн” гэж нэрлэгдсэн хурдан угшлыг үүсгэгч нь болж чадсан билээ. Түүний зээрд халзан морь “Их хүрэн”, “Янзаган” зэрэг азарганууд улсын наадамд олон удаа айрагдаж, түрүүлэн үр төл нь тархан дэлгэрсэн юм. Энэ их уяач тухайн цагтаа үнэмлэхүй өндөр амжилт үзүүлж өнөө цагийн Манлай уяачийн болзлыг ханган биелүүлсэн учир ММСУХ-ноос түүний гал голомтод дурсгалын мөнгөн судар хадгалуулсан билээ. Түүний үүсгэсэн угшлын адуунаас  буюу Төв аймгийн Авдарбаян, Сэргэлэн, сумдын хурдан морьд үндэсний их баяр наадмаас 60 орчим түрүү 200 гаруй айраг авсан байна.
Энэ угшлын нэгэн онцлог нь, эндээс XX зууны Монголын Манлай хурдан хүлэг төрсөн явдал юм. Төв аймгийн Баян сумын Жамцын Шийтэрийн зээрд азарга бол яах аргагүй Их шавийн угшлын хурдан хүлэг юм. Энэ азарга Үндэсний Их баяр наадамд дөрөв түрүүлж, гурав аман хүзүүдэж гайхамшигт үзүүлэн Засаг төрийн Зандан ширээ цолыг хүртсэн билээ.
Энэ угшил 1950-иад оны үед Галшар, Баянцагаан  зэрэг удам угшлаар цус сэлбэн улам хүчирхэгжиж байтал, Монгол орон даяар өрнөсөн нэгдэлжих хөдөлгөөний хар гайгаар бодлого нь алдагдаж тархац нь зогсож Монголын бусад хурдан удам угшлын нэгэн адил хувь заяаг эдэлсэн юмдаа.
Гэвч энд нутгийн уяачдын залгамж үеийнхэн адууныхаа угшлыг хадгалах хөгжүүлэх талаар багахан хүрээнд ч болов ухаалаг бодлого хэрэгжүүлж, энэ угшлыг одоо ч хадгалсаар байна. Үүнийг чадварлаг хэрэгжүүлсэн төлөөлөгчид нь Л.Дамдан, Д.Даш, Падын Цэдэв, Д.Сундуй нарын зэрэг хүмүүс юм. Эд цөм МУ-ын Манлай, Алдарт уяачид юм.Эдний үед адуугаа Галшар адуугаар сэлбэхийн зэрэгцээ, Жаргалантын сайжруулсан монгол адуугаар цус сэлбэх ухаалаг хөдөлгөөн өрнөсөн юм. Д.Даш, П.Цэдэв нар бол анх удаа “Баруун хойноос” буюу Жаргалант Борнуураас хурдан үрээ, байдас, худалдан авч үр төлийг нь хурдлуулсан уяачид юм. Үүний дараах үеийн Их шавийн тэргүүн уяачид нь Монгол Улсын Тод манлай уяач Д.Онон, Ц.Хэнмэдэх нарын зэрэг хүмүүс, Тэдний залгамжлагчид нь Ч.Судар, О.Батбилэг, Л.Сүхээ нарын залуучууд ….
Энэ угшлын өнөө цагийн сайн хурдан хүлэг нь та бидний андахгүй мэдэх “Ажнай”-н Бат-Эрдэнийн “Туган хул” буюу “Туган ухаа”….
Их шавийн угшлын хурдан хүлгүүд наадамчин олон түмний үеийн үед баясгасаар байх болно.
А.Баярмагнай
                                                          "Тод магнай" сэтгүүл 2011 оны 5 сар № 16