Ж.Сумъяа: Өвлийн адууг жин цохиулчихалгүй уях хэрэгтэй

Өнөөдрийн зочноор Өмнөговь аймгийн Хүрмэн сумын уугуул, Аймгийн Алдарт уяач Ж.Сумъяа оролцож байна. Мориор дамжсан үндэсний их соёлыг үр хүүхэд, ач гучдаа үлгэрлэн өвлүүлж яваа бууралтай хөөрөлдсөнөө хүргэе.
-Хэдэн оноос эхлэн морь уяж байна вэ?
-Би Өмнөговь аймгийн Хүрмэн сумын харьяат хүн байгаа юм. Хөдөөгийн эгэл багачуудын л адил бага нас маань өнгөрсөн. Иргэний паспорт авах хүртлээ хурдан морины унаач хүүхэд байлаа шүү дээ. Ингээд төдөлгүй цэрэгт татагдаж, ирээд бригад, багийн дарга, нягтлангаар ажиллах болсон. Хуучин чинь одоотой харьцуулшгүй. Тийм болохоор тэр бүр боломж гардаггүй байлаа  Гэсэн ч дуртай юм болохоор орхиж болдоггүй юм билээ. Яаж ийж байгаад л амжуулсаар 1966 он хүргэсэн. Тухайн үед уясан морьдоо хадам аавынхаа нэр дээр мордуулдаг байлаа. Түүнээс хойш 1990-ээд он гэхэд 120 гаруй морь уяж, 60 гаруй айраг түрүү хүртсэн амжилтаараа аймгийн Алдарт уяач цолыг хүртсэн. Одоо ч нас яваад морь уяхгүй байна.
-Хадам аав тань бас морь уядаг байсан юм уу?
-Миний хадам Дорноговь аймгийн харьяат Балийн Жагаа гэж Дорноговийн гаралтай олон сайхан хурдан адуутай хүн байлаа. Аймаг сумандаа айраг түрүү алдана гэж байхгүй дээ. Бид 1955 онд танилцаад 11 жилийн дараагаас хамтран морь уях болсон юм.
-Тухайн үед хаагуур хаагуур наадаж байв?
-Одоо шиг дуртай газар руугаа ачаад л гарчихна гэж байсангүй. Сумаасаа гарч уралдана гэдэг амаргүй. Олон км замыг туулан байж уралдах болдог байсан болохоор сум орон нутагтаа л наадчихдаг байлаа. Тэгээд ч миний үед одоо шиг уралдаан олон байсангүй. Зундаа л ганц уралдана.  За бас тэжээлээр тэжээнэ гэж байхгүй. Зөвхөн бэлчээрээр л морь малаа уяж уралдуулдаг байлаа. Харин сүүлийн жилүүдэд аймагтаа наадаж, хоёр айраг хүртсэнийг маань орон нутгийн уяачдын холбооноос үнэлж, аймгийн Алдарт уяач цолыг олгосон гэж боддог юм. Тэр үед ийм олон сайхан наадам болдог байсан бол уяад л, уралдаад л байх байсан болов уу. /инээв/
-Таныг ид морь уяж байхад ана мана “үздэг” ямар ямар хурдан хүлгүүд байв даа?
-Надад их олон сайхан адуу байсан л даа. Энд нэгэн түүх сонирхуулахад надаа нэг халиун азарга байлаа. Би сумынхаа наадамд барилдаж үзүүрлээд, даагаар шагнуулах бичиг авсан юм. Тэгээд нэгдлийн адуунаас сонгож авч байсан. Нэг их даахьтай адуу сонготол адуучин нь “та энэ олон адуунаас очиж, очиж энэ муу даагыг аваад байхдаа яахав дээ” гэж билээ. Тэгэхэд нь би  тоглоом болгон “хэзээ нэг өдөр Сумьяагийн нэртэй хурдан эсвэл хатиртай морь гэж ярих байх даа” гэж хэлж байсан. Үнэхээр ч надад ирсэн жилээ Хүрмэн сумандаа айрагдсанаас хойш олон жил сайхан давхисан.  
-Хэзээний малд “нүдтэй” байжээ дээ?
-Гярхай өвгөдийн хажууд юу шалихав. Ердөө хоёрхон удаа адуу сонгоход алдаагүй шүү. Тэр хоёр адуу маань хоёулаа л олон жил хурдалсан байдаг юм. Халиун азарганыхаа тухай түрүүн ярьсан даа. Нөгөөх нь хар даага маань байгаа юм. Бадамсүрэн гэж хүн Төвд орохоор адуугаа зарж байхад нь таарч хар даагаа худалдаж авч байлаа. Манайд ирээд Хүрмэн болон ойролцоох сумдад хэд хэдэн удаа их сайн давхисан. Энэ хоёр хурдан буянгийнхаа ачаар олон ч наадамд цулбуур өргөж, олон ч сайхан хүмүүстэй уулзаж, нөхөрлөж явлаа.
-Цулбуур өргөсөн олон наадмаас сэтгэлд  хамгийн тод үлдсэнээ сонирхуулаач?
-Жаахан таагүй зүйлээр эхлүүлэх нь дээ. 2000 он юм даа. Тэгэхэд манай аймаг зудтай, зутруухан  өвөлжсөн. Би Дундговь аймаг руу отроор явж нэг ч малын гарзгүй ирсэн  ч харамсалтай нь 30 гаруй тооны хурдан голдуу адуунуудыг маань хулгайч аваад явчихсан. Тэр жил надад 24  хар, бор зүсмийн унага үлдсэнээс 16 нь эр унага байсан. Ингээд гурван жилийн дараа Хүрмэнгийн 80 жилийн ойн наадамд хар даага маань хол тасархай түрүүлсэн. Газар газрын шандаст хурдан хүлгүүдээс цойлоод гараад ирэхэд нь өөрийн эрхгүй л цээж өөд нэг юм огшоод ирсэн дээ. Тэгэхэд  “эр хүн туг ч барина, тугал ч хариулна” гэдэг энэ байхдаа гэж өөрийн эрхгүй бодсон. Тийм болохоор сэтгэлд  их л тод үлдсэн байдаг юм. Мэдээж бас анхны наадам  ч сайхан даа. Би чинь 16 настайдаа анх удаа морь уяад, өөрөө унаж түрүүлгэж байлаа шүү дээ. Бас тэр анхны хар даага байна. Өөрөө сонгож аваад, өөрийнхөө нэр дээр мордуулан айрагдуулчихаад магнай хагартлаа баярлаж байлаа. Залуу ч байж дээ. Дээлэндээ багтахгүй болтлоо хөөрсөн байх шүү. Тэрнээс өмнөх морьд маань хадмын нэр дээр давхидаг байсан. Хашир өвгөнөөс их ч юм сурсан даа. Тийм ч болохоор ямагт талархаж явах ёстой хүмүүсийн маань нэг байгаа юм. 
-Уяач өвөө, аав хоёрынхоо  удмыг залгаж хүүхдүүд тань морь уяж байна уу?
-Би 14 хүүхэдтэй. Найман эрэгтэй хүүхдийн маань тав нь морь уяж байна.  Ямартаа ч уясан морьд нь хурдан байгаад сэтгэл өег явдаг юм. Одоо ч нас дээр гарсан болохоор хөвгүүддээ  өөрийн мэддэг чаддагаа заасан шигээ суудаг ажилтай болсон. Насаараа хийсэн юм болохоор  мориноос хол байж яагаад ч чадахгүй юм билээ. Хөвгүүд маань сүүлийн үед адууныхаа цусыг сэлбэх ажлыг сайн хийж байгаа. Сүүлд Дорноговь аймгаас нэг шар хээр азарга авсан нь олон түрүү, айраг хүртсэн.
-Буурал уяач хөвгүүддээ юуг онцлон захидаг вэ?
-Шүүмжлэлтэй хандах юм бас байх юмаа. Харж байхнээ сүүлийн үед залуучууд адуу малаа эдэлж хэрэглэх тал дээр маруухан болоод байгаа санагдаад байдаг юм. Болж өгвөл биеийн амрыг харж, мотоцикль унаад л явж байх санаатай шүү. Залуучуудадаа “адуу малаа зөв эдэлж бай. Давхиулж ирчихээд сайн хөдөлгөж бай. Мөн гурван есийн хүйтэнд морио сайхан хөлөргөөд хөлдөө” гэж байнга  л хэлдэг. Одоо өвлийн улиралд уралддаг болсон цагт “жин цохиулахгүй уяарай” гэж аминчлан захидаг юм. Хэрэв жин цохиулчих юм бол чацага их алдана, явдал муудана гээд сөрөг юм их гарах гээд байдаг талтай. Ер нь  мэдэж сурсанаа заагаад өгчихсөн л гэж хичээдэг дээ.
-Ярилцсанд баярлалаа.

А.Мөнх-Эрдэнэ