Сумын Алдарт уяач Д.Баясгалан: Өвөг дээдсээс өвлөн ирсэн Тонгоон угшлын адуугаараа нааддаг

Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын уугуул, сумын Алдарт уяач Д.Баясгалангийн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна. 
-Хэдийнээс хурдан морины уяа сойлго тааруулах болсон бэ?
-Миний аав Махбалын Дамдинсүрэн аймгийн Алдарт уяач хүн. Ёстой л морины төлөө төрсөн хүн байсан даа. Насаараа л адуутай ноцолдсон. Аавыг маань Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтийнхэн шилбэ Дамдинсүрэн гэхээр анддаггүй юм. Тиймдээ ч ухаан орохын адууны захад өслөө, би. Багадаа хурдны морь унаж, жоохон томдоод ирэхдээ морины ажилд тусалдаг байлаа. Ингээд цэрэгт явж ирснээсээ хойш бие даан морь уях болсон. Тэр чинь 1983 он байгаа юм. Бид удмаараа адуучин улс. Аав маань моринд их сайн. Нэг их урт уурга барина, сайн ч уургална. Тэрийг нь харах бүрт өөрийн эрхгүй бахархан, бардамнах сэтгэл төрдөг байж билээ. Манайхнаас миний төрсөн ах Санхгаа бас аймгийн Алдарт уяач цолтой. Одоо жар орчим насны уяач байна даа.
-Удмаараа адуучин улс гэлээ. Ямар угшлын адуугаар нааддаг вэ?
-Манайхан Тонгоо угшлын адуутай. Тонгоон Жамъян гэж хүн манай эмээгийн /аавын ээжийн/ талын хүн байгаа юм. 78,79 оны үед аав маань Жамъян ахын ээж настай хөгшинтэй золгохоор явсан юм. Тэр үед Жамъян ах “сайн азаргатай бол” гээд нэг жижиг улаан үрээ бэлэглэснийг аав маань хөтлөөд ирж байлаа. Үнэхээр хурдан адуу байсан. 
-Бэлэгний адуугаараа аав тань хэрхэн наадаж байв?
-Улаан үрээ сумандаа хавчиг азарга түрүүлж, долоотой аман хүзүүдэж байсан. Мөн Хөлөнбуйрын наадамд тавлаж, тухайн үедээ бараг бүсийн хэмжээний болсон хоршооллын уралдаанд аман хүзүүдсэн. Бүдүүн болсон хойноо сумандаа бас нэг айрагдсан.  Жижиг наадмуудад олон ч удаа орж байсан. Төлүүд нь ч их хурдан гээч. Эр болгон нь хурдалсан. Аавын халиун адуу, улаан азарга гээд. Халиун нь Хөлөнбуйрт хязааландаа түрүүлж, гурван аймаг нийлсэн өвлийн бүсийн уралдаанд айргийн гурваар орсон. Бас шүдлэндээ нэг овооны наадамд түрүүлж байлаа. Харин аавын их улаан нь сумандаа хоёр, гурав түрүүлж, хоёр ч айрагдсан. Манай аймгийн жолооч Дондогжав их хурдан хээр адуутай хүн байсан. Энэ хээр нь аавын улаан азарганы төл байгаа юм. Бас л олон түрүүлж айрагдсан хурдан амьтан даа. Тонгоо адууны төлөөлөл гэвэл нэг иймэрхүү.
Аавын үед медаль гэж ховор байлаа шүү дээ. Жоохон хойно медаль өгдөг болсон юм. Тэр үеэс гэвэл аймаг, сумын наадмаас авсан 30, 40 гаруй медаль бий. Худалч хүнд аав маань хонины морь нь хүртэл давхидаг байлаа.
-Та тонгоон Жамъянг хэр мэдэх вэ?
-Мэднэ шүү. Намайг тав, зургаадугаар ангид байхад буурал толгойтой, түгдийсэн, 70 орчим насны жоохон бор өвгөн ирдэг байлаа. Уг нь Дансрангийн Жамъян юм шүү дээ. Тонгоон гэж хоч нь. Тухайн үед бригадын аж ахуйн дарга хийдэг байсан болохоор бичиг цаасны ажилтай суманд ирэхээрээ л манайд буудалладаг байлаа. За тэгээд аав тэр хоёр адууны тухай эцэс төгсгөлгүй амттай яриандаа орно доо. Гэхдээ хүүхэд байсан болохоор шимтэн сонсож байсангүй ээ. Харин улаан адуу нь анх гарч ирсэн түүхийг бол мэднэ шүү.
-Манай уншигчдад ярьж өгөөч?
-Тэр үед салхи шуурга, зуд турхан их болдог, хил ч их задгай байж. Хилийн адуучид заставын цэргүүдийн тусламжтайгаар салхиар ирсэн адууг Эрдэнэцагааны отряд дээр цуглуулж, эзэд нь эрээд ирвэл өгдөг байсан гэдэг. Харин эзэнгүй морьдыг нь гурван жил харж байгаад нутгийн гүн рүү оруулж зардаг байж л дээ. Тэр дунд саарал унагатай цагаан гүү Сүхбаатарт ирж л дээ. Тэгсэн Жамъян ахыг “албаны ажилтай хүн чи ав. Цалин дээрээс чинь  суутгаад авчихъя” гээд хүчээр шахуу өгчихсөн байгаа юм. Тэр саарал унага нь өнөө нийгэм хонгорын эцэг. Ер нь манай аймгаас уралдсан адууны 40,50 хувь нь Тонгооны цустай адуунууд байдаг гэж дээр нэг хүн ярьж байсан. Үнэн байх шүү.
-Жамъянгийн хүүхдүүдээс уяа эвлүүлж байгаа хүн бий юу?
-Ганц хүүтэй айл байсан. Хүү Жамъянгийн Баяраа гэж насаараа жолооч хийж байгаад одоо тэтгэвэртээ гарсан өвгөн бий. Өвгөний адуунууд хүргэчүүл болох Батчулуун, Энхбат нарт нь байдаг байх  шүү.
-Одоо таны нэрийг гарган хурдалж буй ямар ямар хүлгэд байна вэ?
-Надад нэг хүрэн үрээ бий. Суманд хоёр ч орчихоод байгаа юм. Дорнодод нэг аман хүзүүдэж, ноднин сумандаа долоолсон. Бас Эрдэнэ уулын тахилгат аман хүзүүдсэн. Эх тал нь Тонгооны угшилтай. Харин эцэг тал нь манай хүргэн Жанцангийн хурдан хүрэн азарганы удамтай. Харин сүүлийн хоёр жил сумандаа өнжчихөөд байгаа. Сумандаа гайгүй хурдлуулж байгаад хүмүүс авъя гээд ирэхээр нь өгчихдөг юм. Тод Манлай уяач Даваахүү гуайд 2009 онд хээр морио 12 саяар, 2010 онд хул морио хот руу Шаравын Мөнгөншагай гэж хүнд долоон саяар өгч байлаа. Бас “Азийн чоно”-ын Мөнхбатад соёолон хээр үрээ 2000 оны алдад өгсөн. Очоод арван хэдэн медальтай болсон гэж байсан. Дорнод руу ч  хэд хэдэн адуу гарсан байгаа.
-Тийм үү. Танд байхдааа ямар ямар амжилт гаргасан адуунууд вэ?
- Хээр морь сумандаа түрүү магнайд хурдлан, аймагт хаврын бүсийн уралдаанд зургаалж, Хондор уулын их тахилгат түрүүлсэн. “Таван толгой транс”-ын Дагвадорж гэж хүн аваад Тод манлай уяа сойлгыг нь тааруулдаг юм. Харин хул морийг сумандаа нэг тавлуулаад л зарсан нь тэр. Мөнгөншагайд очоод Булганы нэг суманд гуравт орсон дуулдана лээ.
-Одоо юм дуулгахаар адуу олон байна уу?
-Одоо нэг зээрд соёолон үрээ байна. Нүцгэн зээрд гэж дэндүү гоё амьтан даа. Хойтон жилээс уяна. Бас нэг улаан даага байна. Миний төрсөн ах Баатарын аймагт орж байсан улаан азарга ч байна. Аавын улаан азарганаас ч байна. Овооны наадмуудад хэд хэд орсон жижиг бор азарга бас байлаа. Давхина гэж бодоод л уяад байгаа ш дээ. Ер нь Тонгоон угшлын дөч, тавиад адуутай.
-Одоогоор хичнээн айраг түрүүтэй болсон байна вэ?
-Бүсийн наадмаас нэг, аймгаас нэг айрагтай. Харин сумандаа хоёр түрүү, дөрвөн айрагтай.
-Ярилцлага маань өндөрлөж байна. Сонирхолтой яриа өрнүүлсэн танд баярлалаа.
"Тод магнай" сэтгүүл Сүхбаатар аймгийн тусгай дугаар