Аймгийн Алдарт уяач Л.Болоож: Морь уяна гэдэг нойртой хүний ажил биш

Дорноговь аймгийн Сайхандулаан сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Лувсанбалдангийн Болоожтой ярилцлаа.

-Алдарт багадаа хурдан морины унаач байв уу?
-Тийм шүү. Миний ээжийн өргөмөл ах Мядагаашар гэж өвгөн насаараа морь уясан, аймгийн начин цолтой бөх хүн байлаа. Би багадаа энэ ахынхаа уясан морьдыг унаж уралддаг байлаа. Ах маань их олон шарга адуутай байж билээ. Шаргууд нь айраг түрүүнд л хурдалдаг байлаа. Би энэ ахаасаа уяаны эрдмийг заалгаж, адуутай нөхөрлөөд 42 жил болж байна. 21 настайгаасаа морь уялаа. 1978 онд аймгийн наадамд хонгор азаргаа түрүүлгэсэн нь миний анхных болж байгаа юм. Түүнээс хойш айраг алдаж үзээгүй.
-Эндээс чансаа өндөртэй наадмынхаа амжилтаас сонирхуулаач?
-1978 онд Дорноговьдоо хонгор азаргаа түрүүлгэж, аймгийн төмөр замын баяраар халзан азаргаа аман хүзүүдүүлж байлаа. Хонгор азарга бас Өмнөговийн 80 жилээр аман хүзүүдэж, Өмнөговийн зүүн бүсийн анхдугаар уралдаанд түрүү магнайд хурдалж байсан буянтай амьтан. Би 1978 оноос хойш гурван хонгор азаргаар наадаж, олон ч удаа айраг түрүүнд хурдлууллаа.
-Анхны “түрүүний” эзэн хонгор азарга хаанахын адуу вэ?
-Манай нутгийн халзан Мараахай гэж өвгөн байлаа. Хүү Чинбаа нь одоо аймгийн аварга уяач хүн бий. Түүний адуунаас авч байсан юм. Өвгөн хонгор азарга аймаг сумын наадамд арван хэдэн айраг түрүү авсан, хурдан амьтан байлаа. Хөөрхий 20 настай жиссэн. 15,16 хүртэл нь уяж байгаад зодог тайлсан. Тэрний дараа сумынхаа аймгийн Алдарт уяач Бүрнээгээс хонгор даага авч азарга тавьсан. Шүдлэнгээсээ хойш айраг, түрүү алдаж үзээгүй, хурдан буян. 14 медальтай байсан. Бас л хөөрхий 18.19 хүрээд үгүй болсон. Манай сумын Азарга ойр гэдэг газар ижлээ гүйцэлгүй унаад өгсөн байсан. Өвгөн хонгор маань Тулгын чулуу гэж азарга эргэдэг газар ойчсон. Хурдан адуу "буцахдаа" хүртэл учиртай "буцдаг" юм билээ.  
-Тэгвэл гурав дахь хонгор нь?
-Бүрнээгээс авсан хонгор азарганы төл нь байгаа юм. Дундговийн Өндөршил, Сайхандулаан сумын ойнуудад арав түрүүлж, 20 гаруй медаль авсан. Мөн “Говьшанх 3”-т наймаар, дөрөвт нь арваар орж байлаа. Би ер нь Өмнөговь руу  хэд хэдэн удаа явсан. Бас Дундговийн арын сумдаар их наадлаа. Ноднин Дундговийн бүсийн наадамд очоод хонгор азаргаа мордуулсан.
-Сүргийн манлай гэдэг утгаараа азарга бол хийморьтой амьтан. Гэхдээ азарганы уяаг тааруулах амаргүй гэдэг юм билээ.
-Амаргүй л дээ. Ер нь морь уяна гэдэг нойртой хүний ажил биш шүү дээ. Морь шиг айхтар эцээж болохгүй, сайхан тамиртай давхиулдаг юм. Морин адуу бол яахав гарын ая даадаг, эцээж байж давхидаг. Гэтэл азарга оройхон махыг нь буулгачих юм бол явахгүй шүү дээ. Жаахан тарган, тамиртайхан талдаа уядаг.
-Энэ хонгор зүсэнд ямар нэг учир байна уу? Яагаад ийм зүсмийн адуугаар нааддаг юм бэ?
-Анхны хонгорын тухайд нүд унаад л авсан хэрэг. Хонгор азарга их уран давхилтай адуу байгаа юм. Бас их түүхтэй авч байлаа. Маахайн гуайн хүрэн гүү эр хонгор унага гаргасан гэхээр нь авахаар очтол манай сумын Бавгар гэж морины хорхойтой хүн авчихсан гэнэ. Тэгсэнээ төдөлгүй болилоо гэж байна. Би чинь хориод жил адуу малласан хүн. Нэг удаа бэлтгэлийн адуу өгөхөөр Цохио бригад дээр туугаад очтол Маахай гуай таарлаа. Тэр үед миний нэг их сайхан цагаан соёолон морь байсан юм. Харсан хүн бүр л шална гээч. Маахай ч “цагаан морио ахдаа өгчих” л гэнэ. Тэгэхээр нь зөрүүлээд “хонгор унагаа өгөх юм бол ав” л гэчихлээ. Ингээд наймаа тохирч, дараа нь би гурван адуу, гурван шил архитай аваад очлоо. Тэгсэн Маахай миний хүү адууг нь яах юм. Архийг нь бол яахав гэж билээ. Ингээд хонгор үрээгээ дааганд нь аймагтаа түрүүлгээд, шүдлэнд нь Айраг суманд дахин түрүүлгэж, давхар уяагаар Сайхандулаан суманд түрүү магнай болсон. Эзнийг нь баярлуулах нь хурд далладаг гэж би боддог. Сайхан буурал байсан даа. Ер нь уяач хүн ганцхан өөрийнхөө адууг л хурдлуулах юмсан гэж бодоод байвал амжилт олохгүй. Хэдийчинээ олон түмэнтэйгээ хуваалцана төдийчинээ хийморь өөдөө явдаг юм болов уу. Үүнийг морь уясан энэ 42 жилийн туршлагаасаа хэлж байгаа юм.
-Та шавь бэлтгэж байна уу?
-Байна байна. Түрүүч нь аймгийн Алдарт уяач болчихсон. Ер нь манай сумын захын уяачаас “хэний шавь вэ” гэж  асуувал Болоож ахын л гэх болов уу. Би хоёр хүү, нэг охинтой. Одоо хүү Жамъянбархас маань сумын Алдарт уяач цолтой. Бас л миний шавь байгаа юм. Хүүгээ удам дагаж уяаны ажлаа үргэлжүүлэн, аавынхаа аваагүй алдар цолонд хүрээсэй гэж боддог. Би ч айхтар уяач биш л дээ. Гэхдээ нутаг орныхоо нэрийг өөрийн хэмжээнд гаргаж л явлаа. Энэ хөдөлмөрийг маань олон түмэн ч үнэлдэгт баярладаг. Ер нь уяач хүн даруулгатай байх хэрэгтэй гэж шавь нартаа захидаг юм. Би өөрөө ч тийм л байсан. Заримдаа ганц нэг зуу татахаараа хүүхдүүдэд “та нарыг давсагныхаа цаана цүл гээгүй байхад ах нь давааны ар дээр даага оруулж байлаа” гэж наргидаг юм.
-Энэ 42 жилээс хамгийн оргил амжилтын үе гэвэл хэзээ вэ?
-Насаараа морь уялаа. Нэг жил гурван аймгийн гурван сумаас гурван түрүү авч явлаа. Хонгор азаргаа сумандаа түрүүлгэчихээд, Дундговь сумын Өндөршил сум, Өмнөговийн Манлайд тус тус түрүүлүүлсэн. Энэ бол миний хувьд том амжилт. Бас сумынхаа 85 жилийн ойгоор дээд гурван насны гурван түрүүг авчихаад, маргааш нь хязаалан дөрөвлүүлсэн. Өмнөговийн сумдаас нэг дор гурван түрүү, нэг аман хүзүү, Хөвсгөл суманд очоод хоёр түрүү авч явсан нь уяач миний аатай түүхийн нэг байгаа юм. Тэр үед чинь халуун сав, арвын цагаан түмпэн, дээлийн гадраар ихэвчлэн байлдаг байлаа. Энэ мэт олныг ярьж болно. Энэхүү амжилтаараа 1999 онд аймгийн Алдарт уяач болж, сумынхаа анхны цолтон болсон. Тэгэхэд Жамбал аварга, Баямөнх, Надмид, Санжид гуай гээд таван хүн аймгийн Алдарт уяач болсноос би хамгийн залуу нь байж билээ. Одоо эд маань бүгд бурхан болжээ. Түүний дараа жил нь аймгийнхаа шилдэг манлай уяач болсон.
-Бидний яриа энд хүрээд өндөрлөж байна. Та урт насалж, удаан жаргаарай.
-Баярлалаа. Тод магнай сэтгүүлийн нийт уншигчдад эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

П.Ундраа