Д.Хашбат: Сайн адуу том довон дээр уралдаж нутаг усны нэр гаргаж байг гээд өгөхөөр шийдсэн

Төрийн наадмын түрүү түмэн эх хонгор морины эзэн Дорноговь аймгийн Мандах сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Доржхуягийн Хашбаттай ярилцлаа.
-Төрийн наадмын түрүү түмний эх хонгор морины тань талаар яриагаа эхэлье дээ.
-Хонгор морины өвөг эцэг нь Өндөршил сумын харьяат Дамдин гэж хүний  сумынхаа баяр наадамд олон түрүүлж, айрагдсан хурдан хонгор азарга бий. Харин эх нь манай хадам аав Чулууны унаган адуу. Баярмаа хээр гэдэг хурдан азарганых нь төл халзан гүү байсан. Хонгор морь бидний өмчинд ирсэн адуу байгаа юм.
-Уягддаг байсан адуу юм уу?
-Үгүй ээ, хязаалангаасаа эхэлж уягдсан. Тэр жилээ сумынхаа 80 жилийн ойгоор дөрөвт хурдлаад, соёолондоо сумын наадамд аман хүзүүдсэн. Хамгийн дээд амжилт нь гэвэл 2008 онд аймагт болсон Ноён хутагт Данзанравжаагийн мэлмий гийсний 205 жилийн ойгоор түрүүлээд, дараа жил нь аймгийн хаврын бүсийн уралдаанд түүнийгээ баталж, дахин түрүүлсэн. 2010 онд “Хутагтын хурд” хаврын бүсийн уралдаанд дөрөвт давхисан. Мөн “Боржигон 2000” уралдаанд аман хүзүүнд хурдалж байсан. Товчхондоо хязаалангаасаа хойш  нийт 17 удаа түрүүлж, айрагдсанаас аймгийн чанартай наадамд хоёр түрүүлж, хоёр айрагдсан байдаг юм. Тэгээд 2010 онд Балдандорж гэдэг хүнд очсон.
-Уралдааныг нь үзэж байсан юм уу?
-2009 оны улсын наадамд би хонгор морьтойгоо очиж наадаад 11-ээр давхиулсан юм.Тэгээд давхар уяагаар Баянхонгор аймагт болсон Ламын Гэгээн Лувсанданзанжанцаны мэлмий гийсний 370 жилийн ойд очиж, 460 гаруй морь уралдахад 12-оор давхисан. Уг нь түрүүлнэ гэж бодож очсон ч жаахан алдаа гараад чадаагүй.
-Уяаны юу?
-Нэг талдаа уралддаг газар, биеийг нь халааж гишгүүлж байгаад мордуулах байсан юм билээ. Тэр жилийнх нь өвөл, хавар халхын нэртэй уяачид миний хонгор морийг авах санал их тавьж байсан. Тэгээд яахав өвөг дээдсийн буян хурдан морь нэг удаа үнэд хүрдэг гэдэг үгийг бодоод сайн санаж явдаг Монгол Улсын Алдарт уяач  Жамбалсүрэн ахдаа “Хурдан хонгор морийг ах мэд, сайн уядаг, сайхан санаатай хүнд бололцооны үнэ өгвөл өг” гэж хэлсэн. Ах маань дургүй байсан боловч дүүгийн хүсэлтийг  хүлээн авсан. Би хайран сайхан морио мэдлэг чадвар хүрэхгүй, уяа сойлгыг нь тааруулж чадахгүй байсаар насыг нь явуулчих юм болов уу гэж бодсон. Энэ миний зөв шийдвэр байсан л даа. Тэгээд “Мандал Алтай”-н Балдандоржид очсон. Хонгор морь очсон жилээ /2010 онд/ Улсын наадамд түрүүлж, давхар уяагаар Баруун бүсийн даншигт бас түрүүлсэн. Түүний дараа жил /2011 онд/ “Говьшанхын хурд-4” говийн бүсийн наадамд аман хүзүүдсэн шүү дээ. Энэ жил Улсын наадамд зургаалаад, “Их хурд-6” уралдаанд аравлана билээ.
-Нууц биш бол төрийн түмэн эх ямар ханштай зарагдсан юм бэ?
-Тухайн үедээ л харьцангуй өндөр үнэтэй зарагдсан шүү. 25 саяд тохирч аваад явсан. Хэн, хэндээ болсон наймаа гэж бодож явдаг.
-Төрийн наадамд их морь түрүүлгэх уяачийн цээжний гүн дэх хүсэл байдаг гэдэг. 2010 оны наадам хамгийн сайхан дурсамжит наадмуудын нэг байх?
-Тэгэлгүй яахав. Үнэхээр сайхан юм билээ. 2010 онд манай сумын Ерөнхий боловсролын сургуулийн 70 жилийн ой болж, би гурван түрүү, нэг айраг хүртчихээд байтал хонгор морь маань улсын наадамд түрүүлж, хотол олноороо баярлаж баярын нулимс унагаж билээ.
-Тэр жил танайхыг сурагласан улс цөөнгүй ирээ биз?
-Өө, тэгсэн тэгсэн. Хонгор морины төрсөн эгч, дүү нь надад байдаг юм. Дүү гүүнээс нь гарсан бага адуунууд одооноос их сайн давхиж байна. Хонгор морины эгч, дүү гүүнүүдийг авъя гэж хүмүүс санал тавьж л байдаг юм. Мөн миний Самдангийн боруудын угшилтай гүүнүүдээс гарсан төлүүд аймаг, сумандаа их хурдалж байгаа. Энэ жил хурдан бор шүдлэн минь Төв аймгийн долооны сунгаанд дандаа л өнгөнд байсан ч ханиаднаас болоод уралдуулалгүй буцсан. Харин Данзанравжаагийн 210 жилийн ойд гуравт хурдалсан.
-Улсын наадмыг зорьж очиж нааддаг гэж байсан?
-Тиймээ. Би жил болгон явдаг юм. Ханиад томуу энэ тэрээс болоод зарим үед уралдуулахгүй буцах нь ч бий. Гэхдээ тэнд уралдсан адуу арай л өөр болдог шүү. Ядаж л их зоримог болдог юм.
-Адуугаа сайжруулахаар цэвэр цусны азарга авчирсан гэж байсан. Тэр талаараа тодруулаач?
-Тод манлай уяач Алтангэрэлээс англи, будённый үүлдрийн хүрэн азарга авчирч 12 гүү хураалгасан. Нутгийн уяачдын гүү ч бий. Үр төл нь ирэх жилээс уралдах байх аа.
-Эрлийз, монгол адууг ялгаж уралдуулах шийдвэрийн дагуу орон нутагт ч гэсэн ялгаж байна. Тэгэхээр та бүхэнд боломж бий юу?
-Эрлийз адуу одоо хаа сайгүй тарчихсан. Сум болгонд шахуу эрлийз гүү, азарга байна. Тэгэхээр одоохондоо ялгаж уралдах нь зөв ч яваандаа эрлийзүүдээ хольж уралддаг болсон нь дээр байх аа. Мэдэгдэж байгааг нь ялгаад, мэдэгдэхгүй эрлийзүүд нь уралдчихаж л байна шүү дээ. Харин цэвэр адуугаа бол мэдээж ялгах нь зүйтэй. Миний хувьд адууныхаа цусыг сайжруулах, сэлбэх тал дээр нэлээд анхаарч ирсэн. Гэхдээ надад зүүн аймгуудын угшилтай адуу байхгүй. Манай адуу ерөнхийдөө  Самдангийн боруудын угшилтай. Манай нутагт “хөл” хэмээн алдаршсан Самдан гэж мундаг хүн байсан юм. Тэр хүний бий болгосон бор адуунууд их хурдалж, ойролцоо сумдаар их тарсан. “Хутагтын хурд”-д дараалан айрагдаж, түрүүлээд байгаа хоёр бор морь, Говьшанхад айрагдсан цагаан морь Самдан гуайн адууны угшилтай.
-Самдангийн боруудын дээд тал нь Өндөршилийн Гүр адуу гэх юм билээ?
-Дундговийн Өндөршил, манай Мандах хоёр залгаа сумд л даа. Тиймээс адуунуудын цус их холилдсон. Самдангийн боруудын эцэг нь Гүр угшилтай цагаан азарга байсан гэдэг юм. 
-Хонгор мориноос гадна Хашбатын нэрийг гаргасан ямар, ямар хурдан буян байгаа вэ?
-Морь уясан цагаасаа буюу 2004 оноос хойш 150 гаруй айраг, түрүү хүртсэн байна лээ. Түүний 17 нь аймгийн чанартай наадмынх. Бүр тодруулбал, долоон түрүү, арван айраг хүртсэн байдаг юм. Энэ бол Дорноговь, Төв, Говьсүмбэр аймгийн  наадмуудад үзүүлсэн амжилт.
-Хэдэн оны аймгийн Алдарт уяач вэ?
-2011 онд аймгийн Алдарт уяач цол хүртсэн. Хурдан морины төлөө гэсэн сэтгэл зүрхтэй бидний хэдэн нөхөд 2011 онд “Найрамдлын хүлэгч” галыг байгуулсан. Би нэг гишүүн нь. Манай галын тэргүүнээр “Төмөрт Өргөө” ХХК-ийн захирал Гантулга гэж моринд сэтгэлтэй сайхан залуу ажилладаг.
-Уяач хэмээх эрхэм  нэрээр дуудуулснаас хойших хамгийн сайхан наадмын дурсамжаасаа хуваалцаач?
-Би голдуу гадагшаа гарч уралдаад, тэр бүр сумынхаа наадамд оролцож чаддаггүй. Харин 2006 онд  сумынхаа наадмаас гурван түрүү, дөрвөн айраг хүртсэн нь хамгийн сайхан байсан даа. Тэр жилийн наадам сэтгэлд их тод үлдсэн байдаг юм. Мөн хонгор морь маань түрүүлэхэд хурдан буян хайрласан хадам аавдаа их баярлаж байсан даа.
-Ийм сайхан дурсамж тээсэн баярт наадмууд олон байх болтугай. Ярилцсанд баярлалаа.
-Та бүхэнд ч гэсэн баярлалаа. Энэ дашрамд “Тод магнай” сэтгүүлээрээ дамжуулаад намайг дэмжиж моринд оруулж, зааж зөвлөж байсан аймгийн Алдар уяач Мөнхбат, Энхбаатар, Ганболд нартаа баярлаж явдгаа хэлмээр байна. Мөн морь тэжээж уях талаар зааж зөвлөсөн Монгол Улсын Манлай уяач Цэрэндэжид ахдаа талархлаа илэрхийлье. Түүнчлэн газар газрын хурдан хүлэг, уяачидтай танилцуулж байдаг “Тод магнай” сэтгүүлийнхээ хамт олонд баярлаж, талархаж явдаг шүү.

А.Мөнх