Аймгийн Алдарт уяач Ц.Чулуунбаатар: 70 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаанд хоёр адуутай очоод айрагдуулсан

Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын Хатавч IV багийн харьяат, аймгийн Алдарт уяач Цэндийн Чулуунбаатарын ярилцлагыг уншигч танаа толилуулж байна.

2012 онд болсон Сүхбаатар аймгийн 70 жилийн ой, зүүн бүсийн хурдан морины уралдаанаас хоёр айраг хүртэж, одтой сайхан наадсан тэрээр аймгийн Аварга малчин. Мөн МЗХ-ны Тэргүүний залуу алтан медаль, ХХААЯ-ны Тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнагдаж байжээ.

Түүнтэй улсын бүсийн уралдаан хийгээд сум орон нутгийнх нь наадамд түрүүлж, айрагдсан хүлгүүдийнх нь талаар ярилцлаа.

 -Сүхбаатар аймаг байгуулагдсаны түүхт 70 жилийн ойн баяр наадмаас хоёр айраг хүртэн одтой сайхан наадсан. Баяр бахдал дүүрэн тэр жилийн наадмыг дурсаач.

-Бороо хур элбэгтэй, газар нойтон, хүүхэд морь хоёрын шандсыг шалгасан наадам болсон. Аймгийн ой, зүүн бүсийн уралдаан гэдэг утгаараа нас болгон их өтгөн мордсоноос хамгийн олон нь шүдлэн байсан. 500 дөхлөө дуулдаж байсан шүү.

-Тиймээ, 488  үрээ мордож байж.

-За тэгсэн байх. Лав л их морь 370 мордож байсан юмдаг.

-Хамгийн цөөн нь даага 293, азарга 310, хязаалан 461 мордож байж.

-Тэгсэн тэгсэн. Олон газрын уяачид ирсэн өтгөн наадам болж, би их морь, шүдлэнтэй очоод хоёуланг нь дөрөвт давхиулж байлаа. Халтар шүдлэн нь миний өөрийн унаган адуу. Баяндэлгэр сумын Баттулга гээд базынхаа хүүхдийн даахийг мялааж өгсөн юм. Даагандаа  гурав түрүүлж, нэг айрагдсан адуу. Овооны тахилга, “Одкон холдинг”-ийн  захирал Мөнхбатын мялаалга наадам гэх мэтчилэн гурван уралдаанд түрүүлсэн. Шүдлэндээ Онгон сумын баяр наадам хийгээд хоёр овооны тахилгад түрүүлчихээд бүсэд явсан нь тэр. Дараа нь соёолондоо Матадын 90 жилийн ойд түрүүлсэн. Ер нь уралдсан цагаасаа эхлээд том, жижиг наадмаас 20-иод медаль хүртсэн адуу.

-Адууны угшил, хүний удам гэдэг. Халтар үрээнийхээ удам угшлыг танилцуулаач.

-Эцэг талыг нь хөөвөл Асгатын Махбуриадын улааны угшилтай. А.Батын хар азарганы төл хонгор азарга манай хүргэнд байсан юм. Халтар үрээ түүний үр. Харин эх тал нь манай өөрийн үндсэн шаргал адууны удамтай. Манай шаргал адуу дээд талаараа Бахирын шаргал болдог.

-Бахирын шаргал гэдэг нь хаанахын хэний адуу билээ.

-Баяндэлгэрийн Бахир гэдэг хүний адуу болно.Тэр хүнээс манай аав мөнгө хатуу байхад 6000 төгрөгөөр хоёр шаргал халзан үрээ худалдан авч байсан юм билээ. Түүний угсааны сайхан халтар гүүг, хүргэний хонгор азарганд хураалгаад халтар үрээ гарсан.

-Сайхан хэмээн онцлохын учир эх гүүнд учир байжээ дээ.

-Их сайхан гүү байсан. Сүүлд нь Манлай уяач Загджавын Мэндсайхан аваад явсан даа.

-Халтар үрээ хязааландаа яаж давхисан юм бэ?

-Хавар “Жавхлант шарга”-д ойрхон ирж суугаад зургаалаад, хоёр бага наадамд түрүүлсэн. Тэгээд зун нь Халзан сумынхаа наадамд түрүүлсэн. Соёолондоо Халзан сумынхаа баяр наадамд аман хүзүүдээд, Матадын 90 жилийн ойд түрүүлээд, Дорнодод болсон зүүн бүсийн уралдаанд дөрөв, тав дээр явсаар байгаад ойрхон ирж суугаад 12-т орсон.

-Бүсэд уралдах нөөцөө тооцдог байж дээ.

-/инээв/ Дараа жил нь хавчиг азарга мөн хурдан “Жавхлант шарга”-д тархинд уралдаж байгаад хөлдөө сэв авчихсан юм. Яагаав нөгөө олон морь унадаг бичлэг яваад байдаг шүү дээ. Тэрэн дунд уначихсан.Түүнээс хойш уралдуулаагүй ээ.

-Төлүүдээс нь хэр хурдалж байна вэ?

-Өөрийнх нь бие төлүүдээс сайн давхихгүй л байна. Харин эцэг нэгтэй адуунууд нь сайн давхиж байгаа.Онгон сумын Түвшинбаярын Өөнөө саарал гэж адуу арав гаруй айрагдсан байх. Мөн Онгон сумын харьяат улсын Харцага Мөнгөнбаатарын ах Чулуунбаатарын хүүд өгсөн хонгор адуу зургаа, долоо орчихсон дуулдсан. Манай Халзан сумын Одсүрэнгийн хонгор азарганы төл өөрийн болон зэргэлдээ сумдад түрүүлж, айрагдаад л байгаа.

-2012 оны зүүн бүсийн уралдаанд айргийн дөрөвт хурдалсан хонгор морь ямар амжилт үзүүлсэн юм бэ?

-Хонгор морины тухайд 2010 онд Онгон сумын Гонгорын Энхбатын дүү Болдоо гэдэг залуугаас авч байсан юм. Надад ирэхээсээ өмнө буюу 2005 онд Онгон сумын 70 жилийн ойд шүдлэн үрээ хол түрүүлж байсан юм билээ. Тэрнээс хойш айрагдаагүй байсан морийг би аваад тав айрагдуулсан.

-Удам угшлын тухайд...

-Хонгор морины эцэг талд Онгон сумын Шарын хар, хүрэн зэрэг хурдан азарганууд ордог. Хар азарганых нь төлийн төл сайхан хонгор азарга манай хүргэн Гонгорт байсан. Тэрний төл юм билээ. Эх нь Гонгорын өөрийнх нь гүү байх.

-Танд ирээд тав айрагдсан гэсэн. Хаа хаана уралдсан юм бэ?

-Зургаан овооны тахилга гээд том наадам болдог юм. Тэрэнд дөрөвт давхиад, аймгийн Алдарт уяач Дэмбэрэлийн Ухнаагийн мялаалга наадамд түрүүлж ирээд гуравт баригдсан. Тэгээд сорилго уралдаандаа түрүүлээд, 70 жилийн ойд дөрвөлж байгаа нь тэр.

-Зүүн бүсийн өмнө хэд уралдсан юм бэ?

-Онгон сумын баяр наадамд зургаалсан. Нэг л уралдсан.

-Зүүн бүсийн уралдааны дараа ямар амжилт үзүүлсэн бэ?

-Дараа жил нь сумын болон аймгийн баяр наадамд зургаалсан.Тэгээд хөлний асуудалтай болчихоор нь дахиж уяагүй юм.

-Хөлний асуудлыг яаж ч болохгүй юм даа. Зүүн бүсийн дараа наймаа хийх санал нэлээд ирсэн байх.

-Өө тэгсэн тэгсэн.Олон уяач ирж үзсэн. Бидэнд зарах бодол байгаагүй учраас хүлээж аваагүй.

-1996 онд их насны морь гуравт хурдлуулж байж. Тэр талаараа хуучлаач.

-Халзан сумын халзан Баавгайн хээр гэдэг хурдан азарганы төл хээр морь байсан юм. Долоон настай морь сумын наадамд гуравт хурдалж байгаа нь тэр. Түүнээс хойш 1997 онд Онгон сумын наадамд дахиад гурваар давхисан. Тэгээд бага сагахан наадамд ганц нэг айрагдаад хөл нь муудчихсан юмаа.

-Сумын баяр наадмын цуваа харж байхад 2013 онд  сайхан наадсан байна лээ.

-Тэгсээн. Даага, хязаалан түрүүлгэж сайхан наадсан. Халтар хязаалан болон сөнгө халзан даага маань түрүүлсэн юм. 

-Өөрийн унаган адуу юу?

-Халзан даага хонгор морины эзэн Гонгорын Энхбат гэдэг залуугийн адуу. Миний хүүд өгсөн юм. Сөнгө даага их хол түрүүлээд, шүдлэндээ Дорнод аймагт болсон зүүн бүсийн уралдаанд 11-ээр давхиад зарагдсан даа.

-Танай суманд ирээд уулзсан уяачид цөм хоёр, гурав түүнээс дээш үеэрээ морь уяж байгаа улс байх. Таны хувьд...

-Би ч ялгаагүй удам дамжсан уяач. Манайх уг нь Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын айл. 1990-ээд онд бэлчээр ус муудаад Халзанд ирж суурьшсан юм. Манай аав нутагтаа “адууны” Цэнд гэж алдаршсан сайн уяач байлаа. Олон сайхан шарга, бор адуу хурдлуулж байсан хүн. Түүгээр ч зогсохгүй аймгийн Аварга малчин, Ардын хурлын депутатаар сонгогдож явсан түүхтэй. Ааваас гадна ах нар маань цөм морь уяна.

-Өдгөө залгаад үр хүүхдүүд тань уяа эвлүүлж байна уу?

-Би 14 настай нэг хүүтэй. Одоо арай бага байна. Томроод морь уях байхаа. Одоо аавдаа тусалж байна.

-Эргэлзэхгүй байна. Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Морь уях төрийн хэрэгт нь амжилт хүсье.

-Та бүхний ажилд амжилт хүсье.

Б.Хастөр