Д.Цэнд-Аюуш Зандан хүрэн морио ийнхүү уяж улсад түрүүлгэжээ

2003 оны төрийн их баяр наадмын хурдан их насны морьдын уралдааныг Увс аймгийн Өндөрхангай сумын уугуул, Монгол Улсын Алдарт уяач Д.Цэнд-Аюушийн хүрэн морь өнгөлж , хурсан олныг цэнгүүлж байв. Тэс нутгийн унаган хүлэг болох  хүрэн  морь тэр жилээ  11 уралдаж, зургаа түрүүлэн, дөрөв айрагдан хурд шандсаа гайхуулсан юм. Алдарт уяач нэг жил тийнхүү олон амжилттай уралдуулсан нууцаа ийн дэлгэлээ.  

...2003 оны өвөл нь Өлзийт хороололд оруулж тэжээгээд хавар  Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын Баян-Эрхэт хайрханы тахилга наадамд уралдуулж их хол түрүүлгэсэн юм. Тэнд түрүүлсэн морь улсад түрүүлдэг гэсэн яриа байдаг нь ортой л юм билээ. Би түрүүлснийг нь ч мэдээгүй л дээ. Морь гаргаж өгчихөөд эргэсэн хөндлөн зам дээгүүр нэг хүүхэд мориноосоо унаж, ухаан алдаад. Танихгүй ч гэлээ нөгөөхийг чинь авч аймаг руу эмнэлэгт хүргэж өгчихөөд ирсэн чинь хүрэн морь маань түрүүлчихсэн байсан. Ирээд хүмүүсээс “ямар морь түрүүлэв” гэсэн “нэг хүрэн морь түрүүллээ” гэсэн юм. Тэгэхээр нь миний хүрэн л болов уу гэж бодсон л доо.
-Яагаад? 
-Түрүүлэхээр сайн байсан юм. Хавар Дүнжингараваас эхлээд олон уралдсан хэр нь их сайн байсан юм. Тэгээд л майхан дээрээ очсон чинь манайхан айраг цагаа, дуулиан шуугиан болчихсон байна. Маргааш нь хүрэн морио адуундаа тавьчихаад би хот руу явлаа. Одоо бурхан болчихсон Галшарын Дураараа Мийгаа найзтайгаа хоёулаа Онон дээр очлоо. Онгирох санаатай. /инээв/ Онон эмнэлэгт хэвтчихсэн байна гэхээр нь очсон Бандгаа тэр хоёр нэг палатанд хэвтэж байна. Тэгэхээр нь  “манай тэнд өчигдөр наадам болоод, 100 гаруй морьд давхилаа. Хүрэн морь их хол түрүүллээ” гээд би ярилаа л даа. 
Бандгаа, Онон бид нар чинь бас багаасаа нэг дор нутаглаж, сайн муугаа мэдэлцсэн сайхан найзууд л даа. Тэгсэн Бандгаа “их ойрхон газар очтой түрүүлж байгаа бол энэ жил гэмтэй л байна даа” гэж байна. Харин би бол хүрэн морио сайн давхина гэдгийг мэдэж байсан. 
-Юу танд тийм итгэл төрүүлэв?
-Баян-Эрхэтийн наадмын дараа хүмүүс хөлсийг нь авах гээд шавахад өшиглөөд л ер ядарсан шинжгүй байсан. Улсын наадамд ч гэсэн түрүүлж ирчихээд хүн өшиглөөд л байсан шүү. Тэр жил онцгой хурдан байсан даа. 
-Уяа нь орохоороо ааширхуу болох уу?
-Ер нь ааширхуу мал. Туугаад явж байхад хажуу талынхаа морийг өшиглөнө. Заримдаа хүүхдийн хөл гар гэмтээчих гээд хэцүү шүү. Уяа нь орохоороо тэгдэг байсан байх. Уяа орсны бас нэгэн шинж нь буруу талынхаа эгмэнд эрхий хуруу талдаа орохуйц том нүх гарчихдаг байсан. Уяанаас бусад үед тарган цатгалан байхдаа зүгээр, яг уяа ороод ирэхээрээ тийм нүх гарчихдаг байсан шүү. Сайхан буянгаар би олон жил тогтмол сайн уралдаж чадаагүй дээ. Эрт хөлийг нь болиосон. Улсын наадамд чинь доголон түрүүлсэн шүү дээ.
- 2002 онд ирээд нэг жилийн дотор 11 уралдсан гэсэн. Тэгж олон уралдахдаа хөлийг нь муутгачихсан уу?
-Тэгсэн. Баян-Эрхэтийн  наадмын өмнө цагаан сарын дараахан Архангайн Хотонт Тод манлай уяач Аюуш агсны Манлай цолны мялаалга наадам болсон юм. Нэг их хүйтэн шуургатай өдөр Цэнхэрийн цаад талд морь уралдаад, орой нь шуураад байхаар нь их хөдөлгөлгүй тэгсгээд бушуухан нэмнээд машин дээрээ аччихсан юм. Тэр шөнөө явсаар Хархоринд нэг айлын гадаа ирж зам асуухаар орсон унтаагүй байсан. “Уралдчихаад буцаж явна. Өнөө шөнө танайд хоноё” гэсэн “тэг тэг” гэж байна. Морио нэмнэчихээд даруулах гэсэн уяа байдаггүй. Тэгэхээр нь хүүхдийнхээ спорт эмээлээр эмээллэж хазаарлачихаад өвс тавиад өгчихөөд унтсан. Өглөө айлын авгай “та нарын нэг морь нь сул явж байна” гэхээр нь “уяа нь тасраа  биз” гэж бодоод жаахан хэвтэж байгаад боссон чинь хүрэн морь хазааргүй, эмээлгүй, зөвхөн нэмнээтэй байж байсан. Тэр шөнө айлын гаднаас эмээл, хазаар хоёрыг нь аваад явсан байна лээ. Шуурганаас болоод сайн хөдөлгөлгүй машинд ачаад хөлд нь цус буулгачихсанаа сүүлд мэдээд, эвтэйхэн аргалж байгаад уралдуулдаг байсан юм. Гэхдээ хөлтэйгээ үлдсээн. Ер нь хөлтэйгээ үлдсэн сайн адуу их цөөхөн байдгийн нэг нь миний хүрэн морь. Тойруулгын халзан, Хэнмэдэх гуайн хар, сахал Мөнхтөрийн хээр гээд хэдхээн морийг нэрлэж болно доо.
-Улсад түрүүлсний дараах зургийг харахад нэлээд туранхай байдаг юм билээ?
-Тэгсэн нэлээд туранхай уралдуулсан. Тийм болохоор нь их сунгааг нь гүйцэд сунгаад, бага сунгааг нь дутуу сунгасан юм. Баян-Эрхтэй уулын тахилгаас хойш уралдуулахгүй байж байгаад наадмаас өмнө хоёр сунгаж, ганц нэг хөлс л авсан байх, өөр ажил хийгээгүй. Хүрэн морь Баян-Эрхтэйд түрүүллээ гэж хэлчихээд намайг явсны дараа Онон “хөөрхий муу Цэндээ морь нь түрүүлээд, хөөрчихсөн явна. Хүрэн морь нь сайн давхиад өгчихөөсэй дөө” гэж байсан гэнэ лээ. Сүүлд надад Бандгаа хэлсэн. Уяачид гэдэг ийм л сайхан улс шүү дээ./инээв/
-Улсад түрүүлсэн морины ажлыг уншигчид сонирхдог юм. Жаахан дэлгэрэнгүй ярьж өгөөч?  
- Угаасаа хөл муутай олон ажил даахааргүй байсан л даа. Их сунгааны маргааш хорон хөлсийг нь авчихаад, хатгаж жаахан цус авсан. Хийсэн ажлынхаа хорыг авч байгаа юм. Тэгээд гурав хоног сайхан амраасан. Наадмын урьд өдөр “11 цаг болчихлоо морьдоо тавих уу” гээд хүүхдүүд гүйгээд байдаг. Би ганцхан хүрэн мориндоо л бүх мориныхоо ажлыг зориулаад байгаа. Нөгөө морьдоо тавьчихаар хүрэн морь ганцаараа тогтохгүй шүү дээ. Тэгээд шөнө 12 цаг  болж байхад морьдоо тавиад  километр  хэртэй газар тарлаад хөлсийг нь хатаагүй байхад нэмнээд, аргамжчихсан. Тэгэхдээ аргамжийг нь солиогүй. Хоёр хүртэл өөрөө байж байгаад, таван цагийн үед бариарай гэж хэлчихээд явсан юм. Ингээд зургаан цагийн хоол идүүлчихлээ. Хүмүүс гайхаж магадгүй л дээ. Миний хүрэн морь их идэштэй адуу. Өглөө ирээд гэдсийг нь харсан арай бага санагдаад дахиад цаг идүүлээд, тэгээд л өдөр хоёр цагт мордуулсан даа. Мордохоос өмнө хараад арай л багадчихав уу гэж бодоод явуулсан. Одоо бичлэгийг нь харж байхад Улаан худгаас өнгөрөөд сүүлээ жоохон шарваад байдаг юм. Хоол нь багадахаар сүүлээ тэгж шарвадаг адуу л даа. 
-Долоон цагийн хоол гэдэг харин ч ихэдмээр юм шиг?
-Миний хүрэн морь том биетэй, сум урттай адуу шүү дээ. Уяаны үед хоол хасаад гайгүй болчихдог болохоос биш тавиад удаагүй байхад цүдийтлээ идчихдэг мал. 

"Тод магнай" сэтгүүлийн Увс аймгийн тусгай дугаараас...