МУ-ын Тод манлай уяач О.Батбилэг: Хавчиг шүд гарчихаар нь азарганд уралдуулсан

-Ардын хувьсгалын 97 жилийн ойн баяр цэнгэл наадмын хурдан азарганы уралдаанд зээрд халзан азарга аман хүзүүнд хурдалсан. Энэ баяр наадмын сэтгэгдлээр яриагаа эхэлье.
-Мэдээж азарга аман хүзүүдсэнд баяртай байна. Эртхэндээ гантай байсан боловч наадмаар бороо хур ороод сайхан л наадлаа.
-Зээрд халзан азарга өнгөрсөн жил хязааландаа Хангарьдад айрагдаж байсан санагдана. Хэдий үеэс уягдсан юм бэ?
-Ер нь дааганаасаа авахуулаад л уягдсан. Даагандаа улсын наадамд баян ходоодонд давхиад, шүдлэндээ хүүхэд нь ойчоод 20-иор орсон. Тэр жилээ Баянчандманий наадам, Санжаадамба Аваргын мялаалга уралдаанд тус тус түрүүлж, ноднин хязаалан үрээ улсад мордуулаагүй. Бүр уяхаа больё гээд Дорнод руу аваачаад адуунд тавьсан чинь том азарганы адуу үймүүлээд байхаар нь буцааж авчраад наадмын дараа болсон Хангарьдад гуравлуулсан. Тэгээд л тавьсан даа. Энэ жилийн тухайд Дүнжингаравт уралдаагүй, улсын наадамд л уралдлаа.
-Улсын наадамд тэгэхээр дан уяагаар уралдсан байх нь ээ?
-Тийм, дан уяагаар л мордсон. Хавчиг шүд нь өвөл гараад, шүдээрээ хавчиг азарга болчихоод байгаа юм. Тэгээд л соёолонд уралдах ёстой байсан ч азарганд уралдуулсан. Тэжээл өгдөг адууны өсөлт нь хурдасч, шүдний асуудал их гардаг болж. Ялангуяа азарган дээр илүүтэй тохиолдож байна.   
-Зээрд халзан азаргандаа нэр өгсөн үү?  
-Хүхээ халзан л гэдэг дээ.  
-Яндангийн хүхээ мөн үү. Яагаад ийм нэр өгсөн юм бэ?
-Тийм ээ, яндангийн хүхээ. Том бүдүүн хүзүүтэй адуу болохоор нь Хүхээ халзан гэдэг болсон.
-Хурдан морьдынхоо уяа сойлгыг Дорнод аймагт тааруулдаг. Тэнд зуншлага хэр байв?
-Дорнод аймгийн Сэргэлэн суманд морьдоо уяж, тэндээсээ долоодугаар сарын 02-нд ирсэн. Дорнодод ч ялгаагүй бороо хур багатай, гандуу байгаад сүүлд бороо орсон.
-Тод манлай уяач Ононгийн уяан дээрээс энэ баяр наадамд хэдэн насны хичнээн морь мордов. Азарганаас бусад насны морьд яаж давхисан бэ?
-Манай уяан дээрээс нэг түрүү, дөрвөн айраг авлаа. Хязаалан түрүүлж, шүдлэн айрагдаад, эрлийзийн дээд насанд тавлаж, даага дөрвөөр ирээд нийт таван айраг авсан. Монгол, эрлийз бүх насанд 70, 80аад морь уясан байх аа.
-Уясан болгон нь улсын наадамд мордсон юмуу?
-ордоогүй ээ. Заримыг нь бүсэд уралдуулна гээд мордуулаагүй, зарим даага шүдлэнгүүд нь ч хасагдсан.  
-Танай адуунаас өөр хүнд очоод энэ жилийн баяр наадамд давхисан адуу байна уу?
-Байгаа. Соёолонд аман хүзүүдсэн зээрд морь гэхэд манай адууны эхтэй, эцэгтэй. Хүнд очсон хоёр адууны дундаас гарсан адуу байдаг юм. Эрлийз дунд насанд зээрд үрээ дөрвөөр айрагдсан нь бас манай адууны л юм байна лээ.
-АХ-ын 97 жилийн ой, үндэсний их баяр наадмын хурдан морины уралдааны бас нэг онцлог нь Тод манлай уяач Онон гуайн гурван хүүхдийн адуу айрагдаж цоллуулсан явдал гэж хэлж болно.
-Манай дүү Батболдын Цолмон халтар шүдлэн тавлаж, хүргэний нэр дээр уралдсан хонгор халзан соёолон түрүүлсэн.
-Энэ баяр наадмын ялгалтын тухайд хэр сэтгэл хангалуун байгаа вэ?
-Хязаалан үрээ бол ерөнхийдөө ялгалт гайгүй болж, бас чиг 50 хувийн цустай адуу уралдаагүй. Яахав сүүл рүүгээ зарим насанд ганц нэг 50 хувьтай адуунууд айрагдсан. Гэхдээ техник биш хүн л ялгаж байгаа юм чинь ийм асуудал гарах байх л даа. Тийм болохоор өмнөх жилүүдийг бодвол дажгүй сайхан ялгасан гэж бодож байна. Ер нь 25 хувьтай адуу ялгагдахааргүй болчихлоо шүү дээ. Тэгэхээр сэрвээнийхээ өндрийг бариад уралдвал бараг хэл амгүй амар л юм байна лээ. Гэтэл бас зарим хүмүүс товир монгол адуугаа уралдуулахгүй болчихно гээд л байгаа. Яг үнэндээ 25 хувьтай адуунууд айрагдаж л байгаа. Сэрвээний өндрөөр бол манай зээрд морь ч хасагдана, гэсэн ч үүнийг баримталж ялгавал уяхаа байчихна л даа. Одоо хэмжиж байгаагаараа ялгаад уралдуулахад ч болохгүй юм алга.  
-Тэгэхээр ямар ч дүрэм журам гарсан түүнийг дагана гэж ойлгож болох уу?  
-Тиймээ. Ямар ч дүрэм гарсан тэр адуу нь байгаа л юм чинь түүгээрээ уралдана даа.
-Одоо дөрвөн бүсэд хуваагдаж уралдана. Танайхан хаашаа явж уралдах гэж байгаа вэ?
-Манайхан хойшоо Эрдэнэт, Булганаар л явна. Ганц нэг адуу Сүхбаатар руу явуулж магадгүй. Тэгээд л өнжинө дөө.
-Улсын баяр наадмын их насны морьдын уралдааны замд гурван морь эндсэнд моринд хайртай монгол хүний хувьд эмзэглэсэн байх. Мал эмнэлгийнхэн их насны морийг өглөө уралдуулж болдоггүй юм уу гэдэг  саналыг байнга хэлдэг. Энэ талаар өөрөө ямар саналтай байна вэ?
-Ер нь өглөө эрт уралдуулчихвал зүгээр. Уяачдын хувьд ч гэсэн өглөө мордуулах сонирхолтой байдаг. Их морь хол замд уралдана, гэтэл бүдүүрчихсэн адуу новш ихтэйн дээр өдөр ид халуунаар уралдах ямар сайн байхав. Бүдүүн адуу уралдах бүртээ л эмгэг авч байдаг. Иймэрхүү асуудлаас болоод эндэж байгаа байх. Их насыг соёолонтой зөрүүлээд өглөө уралдуулж болж байна. Энэ жилийн хувьд харьцангуй сэрүүхэн, морь ядралт багатай байсан. Тэгсэн хэр нь морь үхэж байна шүү дээ.  Тиймээс бүсийн уралдаанууд шиг их насаа өглөө мордуулчихаж болмоор л юм.
-Наадмын өмнө манай сэтгүүл Хөвсгөл аймгаар тойроод явж байхад таныг тэндхийн уяачдад морь уях талаар сургалт хийсэн сурагтай байсан. Ер нь олон аймгаар явж сургалт зохион байгуулсан уу?
-Үгүй дээ. Хөвсгөлд л ганц хоёр удаа очсон байх шүү. Даваасүрэн гишүүнтэй нэг явсан.
-Энэ жил улсын Алдарт цол хүртсэн Цэрэнбат уяач танай уяан дээр ирж морио уяж байгаа гэж байна лээ. Ямар хүмүүсийн морь уяж байна вэ?
-Цэрэнбат ах, Цанаа ах, Пүрэвбаатар ах, за тэгээд, ганц нэг морь уядаг найз нар нийлсэн долоо, найман хүний адуу бий.    
-Ярилцсанд баярлалаа.

"ТОД МАГНАЙ" сэтгүүл №99