Усан заслын уяа
“Морин эрдэнийн шинж ба уях засахын ёсон” сударт: “Бас нэгэн зүйл засах ану. Анхны барьсан өдөрт үсэргэ. Хоёрдугаар өдөрт усанд сайтар умбуулаад үсэргэлгүй өнж”. Усан заслын тухай ингэж өгүүлжээ. Усан засал ану хэрийн уяачийн оролддог тоглоом биш гэж ажаа нэгэнтээ хэлж байсан. Улсын нэртэй уяачдаас дулаан хэмээх Дамдинжав, Даваанэрэн начин, уяач Цэдваанжил нарын уяа заслын арга барилд усан засал уламжлагдан үлджээ. Даваанэрэн начин Хэрлэнгийн усанд морио оруулдаг байв. Морио барьсан өдрөө урсгал усанд умбуулаад, усыг нь хусчихаад хөлсөлж байхыг харсан хүн, ингэвэл яадаг юм бэ гэж асуухад, яадгийг мэдэхгүй юм, хир буртгийг нь л угааж байгаа хэрэг гэж асуулт сөрнө. Арай наана санах хүндээ бол тогтуун өдөр усанд умбуулаад хөлсөлвөл хөлс нь сайн онгойно. Усанд оруулсны хойно наранд шарвал хөлс нь гарна. Усан бороо элдэв няцаргаа, бөглөөтэй морин заслыг хааш нь ч эргүүлж магад гэж дотно үгээр хэлнэ. Дамдинжав уяач мөн л усан заслын арга барилтай. Ямар учиртай юм бэ, энээ тэрээ гэвэл элдвийг эс өгүүлнэ. Дээр өгүүлсэн хоёр хашир уяачийн дэргэд морь уяж явсан Цэдваанжилд мөнөөх усаар засах арга ухаан ямар нэг хэлбэрээр уламжлагджээ. 1997 оны хаврын нэгэн өдөр Гарамжавын Ганболд бид хоёр өвгөн уяч Г.Цэдваанжилынд очлоо. Цэдваанжил гуайг буурал даагаа түрүүлгэсэн 1987 оны намар би тэднийд анх удаа очиж билээ. Өвгөн, шавхруухан байсан буурал даагаа адуунаас барьж ирээд гөхөл сүүлийг нь боон хүүгээ мордуулаад: За хө ахдаа энэ адууны хэвийг сайн гаргаад зураад өг гэв. Би буурал даагыг нь зурж өгөв.
Энэ удаа бид тэдний хөдөө гэрт нь биш, Дэнжийн мянга хавийн хотын гэрт нь уулзлаа. Цэдваанжил гуай хөл болон угтлаа. Хахир хавар байтал халуун намрыг санагдуулам сайхан хадгалсан айрагны үүцээ задлан адууны тухай яриа, айрагны амт хоёрыг уралдуулав. Өвгөн авдраа уудлан морины үнэмлэх, зураг сэлтийг гарган дэлгэхэд мөнөөх миний зурсан буурал дааганы зураг хадгалаастай байв.
Г.Цэдваанжил гуайнх Богдын шавь бүүвэй отог /одоогийн Төв аймгийн Баян сумын тавдугаар баг/-ийн айл. Аав Гочоодорж нь уяач хүн байв. Жигжийн Дамдинжав /Дулаан хэмээх/ уяач бага сургуулийнх нь багш байж. Буурал адууны удмаа Дамдинжав багшийн адууны удамтай гэнэ. Дөчөөд жил морь уяж, улс, аймаг, сумдад арав гаруй түрүү, арав илүү айраг хүртсэн. Буурал даагаа 1987 онд улсад түрүүлгэж, 1988 оны шүдлэнд нь аман хүзүүдүүлжээ. Олигтой адуу гэм болохгүй, өөрөө өөрийгөө уячихдаг. Буурал даагаа би усан засал оруулж уясан ухаантай. Бага, дунд, их давхилын маргааш нэг нэг удаа Туулын усанд оруулаад авсан. Нэг сайн булхуулаад усыг нь хусчихна. Даваанэрэн начин давхилын өмнө болохгүй, дараа нь болно, урсгал сөргөөд удаан оруулж болохгүй гэж хэлж байсан. Буурал үрээ маань шүдлэндээ тарган байсан. Мөн гурван давхилын дараа усанд оруулсан. Наадамд түрүүлж ирээд цолчингийн доохно хойд хөл нь оцос хийгээд хүч саарч аман хүзүүдсэн. Миний хоншоор дутсан болохоос буурал үрээний хурд дутаагүй. Буурал үрээ маань дараа нь Төмөр замын 50 жилийн ой, Сэргэлэнгийн наадамд түрүүлсэн. Хязаалан үрээ болсон жил нь Бүс нуураас 300-гаад адуу хужирлаад явж байлаа. Тэр шөнө нойтон шамаргатай тэнгэр эвгүй байсан. Олон адуун дундаас ганц буурал үрээ өндөр хүчдэл шөргөөгөөд нам цохиулсан. Оносон гарз даа, хөөрхий. Хурдан адуу эзнийхээ амины төлөө явдаг хойно гэж бодсон. Буурлынхаа толгойг авсан. Халхад ийм нэгэн хурдан миний нүүрэн дээр төрөөд од мэт гялсхийгээд үгүй болсон түүхтэй.
Өвгөн Г.Цэдваанжил /1997 онд 65 настай/ айраг уу гэж шахна. Өөрөө ч сайн ууна. Дамдинжав гуай, хоёр сайны дундаас их сайн гарахгүй. Хат нь дэндэнэ. Төмрийг догшин хатаавал амархан хугарчихна гэдэгсэн. Хууччуулын үгийг сонсоод байхад, өл хоол дээр л их анхаардаг. Хорь хоногийн уяанаас хоёр хоногийн хоол гэдэг. Хоол таарах нь хэцүү. Би хувьдаа нарийхан мордуулвал сайн гэж бодох. Тогтсон гэдсэнд тохируулах ажил. Гэдсийг эхнээс нь бага багаар хасаж байж тогтооно. Эхлээд л гэдэс талаа барина. Улцан Дэндэв гуай /Баяндэлгэр сумын/, Чи морь уях шүү санаатай юм. Мултраа юу гэж мэдвэл түрээд ч хамаагүй хөлсөлчих. Ир дарсан морийг хөлсөл. Уралдахын өмнө бүү хиаг идүүл, хурцадна. Өөрийн нойр, биеийг хайрлаж болохгүй. Нүд нь нуухатсан хүний морь л сайн давхидаг юм. Ар тоншуурга газрын тачир өвс идүүлэх сайн. Сахлаг ногоо муу. Цэвэр ургамал удаахан идүүл. Хөлсийг цэхэр цагаан өнгөтэй болгож болохгүй. Шингэн хөлсөнд нь тогтоо гэдэгсэн.
Даваанэрэн начин гуай бол хурдыг цуглуулж чадсан хүн. Ахай бэйсийн галзуу Лувсан гэдэг хүн байв. Түүний хажууд нэрт дууч Сэсэржаагийн Дамчаа гуай байсан. Дамчаа гуай Даваанэрэн начинд жороо хар гүү өгүүлсэн. Тэр хар гүүг Буянтогтох аваргын ногоон азарганд хураалгасан. Тэр хоёрын дундаас олон хар гүү гарсан. Аварга, “Миний жаахан бяр хүүхэндээ, чиний ногоон азарганы хурд гүүндээ байх шив” гэж хэлж байсан. Чимиддэлэгийн цагаан сүүлт гэж хоёр чих мөлүү, дөрвөн хөл шийр цагаан, сүүл цагаан харлаг азарга Нялга сумын наадамд соёолон түрүүлгэхээр нь Даваанэрэн начин аваад аваргын ногооноос гарсан хар гүүг хураалгасан. Түүний дундаас халзан морь, халзан азарга хоёр төрсөн түүхтэй. Даваанэрэн начин, адууг газар газраас авбал хурд сайжирна гэж үздэг хүн байсан. Зарим азарга өөрөө хурдан, үр нь ч хурдан, зарим азарга өөрөө хурдан, үр нь тааруу байх нь ч бий. Өвгөн Цэдваанжил ингэж ярив. Улсын наадмыг хоёронтаа донсолгосон хурдан буурал үрээний дүр зургийг “Монгол морь” сэтгүүл /1990 он. №1/ хэвлэж олны хүртээл болгосон.
Ж.Саруулбуян /Сэцэн ханы хүлэг номоос/
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- 4-р сарын 15 -нд Уяач Ц.Батсайхан: Гэсэрваань гуай тарган ирэн дээр…
- 2024 оны 3-р сарын 27 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 3-р сарын 27 -нд МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 2024 оны 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна