Аймгийн Алдарт уяач М.Цэдэвээ: Нэгдлийн адуунаас би шон дүүрэн морь уяж байлаа

Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Маамын Цэдэвээ гуайн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна. Тэрээр 1950 онд Бударгана ус хэмээх газар төржээ.
-Таны өвөг дээдэст хурдан хүлгийн уяа эвлүүлсэн хүн байв уу?
-Аав маань морь уяж байгаагүй ээ. Харин авга ах маань Гэндэндорж гэж уяач явлаа. Баянлиг суманд олон морь түрүүлгэсэн түүний жороо шарга морийг бараг Баянхонгороороо мэднэ дээ.
 Гэндэндорж ах тань жороо шарга морио хаанаас авч байсан юм бол?
-Түүнээс өмнө нэг их үнэтэй халтар морь Баянхонгорын Шаргалжуутын нэг ахаасаа 10 атаар авсан нь сайн яваагүй. Их хайрлагдсан морь байгаад таргалчихсан юм. Харин дараа нь Их Богдын заставаас Баянхонгорын Өлзийтийн Данзандорж гэж нарийн бичгийн даргаас шарга морийг авч байлаа. Очсон газар бүртээ түрүүлсэн. Улсууд ярьдаг юм даа. Буугаад эмээлээ засаад, олмоо жоохон чангалчихаад мордоход сүүлийн морь ирээгүй байсан гэж. Мөн хурдан морь ч уяна. Би багадаа ахынхаа уясан морийг унадаг байсан. Анх зургаатай морь унаад амыг нь дийлэхгүй баларсан л даа.
-Хэдэн жил хурдан морь унасан юм бэ?
-14,15 нас хүртлээ унасан. Авга ахын морьдоос гадна Баянлиг сумын Буян гэж аймгийн Алдарт уяачийн аав Жамъян гэж хөгшний хурдан бор морийг нэлээн хэдэн жил унасан. Ямартаа ч миний унасан адуу айрагт багтчихдаг л байсан юм даа. Эндээс адуунд илүүтэй хорхойсох болсон. Улмаар дөмөг хөгшчүүлийн дэргэд нэгдлийн адуу 10 жил хариулж, сумын тэргүүн уяач медаль авлаа. Харин гурван жилийн өмнө аймгийн Алдарт уяач боллоо. Биднийг ид морь уяж байхад жилд ганц л нааддаг байсан. Тэгж ганц наадахдаа хоёр түрүү, 11 айрагтай уралдаж явлаа.
-Та ямар нэгдэлд ажиллаж байв?
-Баянлиг сумын ”Улаан-Оч” гэж 11,12 мянган адуутай том нэгдэл байлаа. Би 150-475 хүртэл адуу хариулсан. Баянхонгорын Өлзийтийн тийшээ отроор хөөгдөж ч үзлээ. Адуу богийн идэш идчихээр адуучин муу нэр авна. Тэгээд хөөгдөөд гэрийн гадаа 30 машин авчраад тавьчихсан. Болоогүй цагийн 25 мянгаар торгох байсан ч торгоогүй л дээ. Би өнөө жолоочид “хэдэн хүүхдүүд сургуульд орчихсон, ойрхон баймаар байна” гэж их гуйсан. Хөөрхий тэр жолооч ч юугаа мэдэхэв. Захиргаадалтын үед дээрээс ирсэн даалгаврыг зөрчих том толгойтой хүн гэж байхгүй шүү дээ. Ингээд Өлзийтийн тэнд 200 км газар аваачиж буулгаад, адуу нэмж өгсөн. Гэхдээ ямар ч байсан 475 адуу тоолуулж, яланд оролгүй, нэгдэл нийгмээ хохироолгүй  ажиллаж явсан л юм даа.
-Нэгдэл адуунаас уяж байв уу?
-Уялгүй яахав. Нэгдлийн адуунаас би шон дүүрэн морь уяж байлаа. Долоон наснаас зарим нь айрагдаад, зарим нь айрагдахгүй ирнэ ш дээ.
-Таны уяж байсан морьдоос хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн гэвэл...?
-Өвөрхангайн Баруунбаян-Улааны нэг найз маань бор морь өгсөн нь хоёр түрүүтэй. Бас Өвөрхангайн Зүүнбогдын Гүнтийн бор, Бямбын бор гэж нийт гурван бор мориор тоглосон. Нийгэм солигдоод Сүмбэрийн хээр, Мөнхтогтохын хээр гэж мөн л хоёр гурван хээр мориор наадсан. Харин одоо нэг наймтай хээр морь байна. Хэнтийн Галшарын унаган адуу байгаа юм. Өөр нэг хонгор морь бий. Богдын Хүнхэрийн голоос машинаараа сольж авсан.
-Хүнхэрийн голын унага хурдан гэж Богдынхон ярьдаг юм билээ?
-Би бас тэгж бодоод л авчихсан. Одоогоор хэргийг нь гаргаж чадаагүй байна. Хүүхдүүд одоо  л мориндоо дасаж, амыг нь дийлдэг болж байх шиг. Би чинь хоёр түрүү авсан хүн. Бор морио хоёр наадмаар хоёр дараалан түрүүлгэсэн. Энэ амжилтаа ахин нэг үзүүлчихсэн гэж боддог.
-Аймгийн баяр наадамд очиж уралдаж байв уу?
-Уралдаагүй. Хүүхдүүд бага байхад хол явж чаддаггүй байлаа.
-Та ямар, ямар жороо морьдтой байсан юм бэ?
-Архангайн нэг жороо бор морь байлаа. Тэрийгээ дөрөв дээр нэг оруулсан. Наана нь бас хэд хэдэн юманд орсон ч шалиагүй юм. Гэхдээ сумын жороо морины тоо нэмээд л явчихна. Хөөрхөн хөөрхөн өмдөө ураад л. Дээхнэ үед хөгшчүүл жороо морийг өмд, гутлын дайсан гэдэг байлаа.
-Яагаад?
-Хэн мэдэхэв. Хууччуул л тэгдэг байсан.
-Баянлиг сумандаа аль хэсгийн адуу нь арай хурдан байх уу?
-Нэг үе энэ уулын толгой Жаран, Цагаан-Уулын цаад тал Гурван хөхийн морьд сумандаа түрүүлдэг байлаа.
-Тэгвэл сайн уяачид хэн хэн байв?
-Олон хүн бий. Эндээс Лхүндэн гэж миний хадам аав одоо 74-тэй хөгшин байна. Бид хамтдаа морь уяад 43 жил өнгөрчээ. Өнгөрдөг Баянлиг сумын 90 жилээр өвгөний морь тавласан. Өтгөн сайхан наадам болж, бүүр Улаанбаатар, Эрдэнэт, Дарханаас уяачид ирсэн. Манайхнаас Баянхонгорын Богдоос ээжийн талын ах дүүгийн Лхүмбэ гэж хүний жороо хээр морь түрүүлсэн.
Би хадам өвгөнийг дагаад 1975, 1976 онуудад бор морио хоёр түрүүлгэсэн. Уг нь гурав түрүүлчих байсан ч ах нь алдаа гаргасан л даа. Тэр жил ээж маань бурхан болж, би ч сэтгэлээр унасан хүн хатуу дарсыг хэтрүүлчихсэн. Тэгээд хэсэг морь уяхгүй байж байгаад сүүлийн дөрөв, таван жилээс дахин уяж байна. Морь унах ач нар ч гараад ирлээ. Эднийгээ морь малтай харьцуулж сургах гээд эмээл хазаар зэхчихсэн. Хүүхдүүд бас гайгүй унаад явчихдаг болж байна.
-Архи, адуу хоёр нэг саванд багтдаггүй гэдэг дээ?
-Ёстой үнэн үг байна лээ. Тэрийг чинь биеэрээ мэдэрсэн хүн би болчихоод байна гэхэд болно.
-Таныг залгамжлан хүүхдүүд морь уяж байна уу?
-Манайх гурван бандитай. Нэг нь цэрэгт бий. Өнөө хоёр нь энд мал маллаж байна. Яваандаа морь уях биз дээ.  Морь уяхад сайхан юм их бий. Эрт босохоос эхэлнэ гээч. Хүн нарны гэрлийн ачаар амьд явдаг юм болов уу. Тиймдээ ч гэрт нар тусахаас өмнө босвол урт насладаг гэж боддог. За тэгээд эзэн ямар байна, маллаж байгаа тэмээ, адуу мөн тийм байна.
-Бидний яриа энэ хүрээд өндөрлөж байна. Урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа.
"Тод магнай" сэтгүүл Баянхонгор аймгийн тусгай дугаар