Сумын Алдарт уяач П.Дугар: Идэрмэгийн таван хурдан азарганы нэг нь миний хүрэн

Хэнтий аймгийн Батноров сумын уугуул, сумын Алдарт уяач Паламын Дугар гуайн яриалцлагыг уншигч танаа хүргэж байна. Тэрээр 1939 оны 9 сард Баян-Уулын ард Эрээн гэдэг газар төржээ.
-Уулзсан зочдын маань ихэнх нь удам дамжсан уяачид байна. Таны өвөг дээдэс хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулж байв уу?
-Манайханд надаас өөр морь мал уядаг хүн байгаагүй ээ. Би л багаасаа Чүлтэм, Нямын Ногоон Самбуу зэрэг хүмүүсийн морийг унаж Баян-Адрага, Батширээт, Биндэр зэрэг сумдын наадамд уралдаж байлаа. Аймгийн наадамд ч явж л байсан. Чүлтэм гуайн морийг унаж Биндэр, Баян-Адрагад түрүүлгэж байлаа. Намайг түрүүлж ирчихээд асар тойрч байхад аман хүзүүний морь ирээгүй байсан гэдэг юм. Тийм л хурдан морь байж. Манай Идэрмэг сумын Холцруу хэмээх Жирмээгийн адууны угшилтай гэдэг байсан санагдана.
-Тэгвэл уяачийнхаа гарааг хэзээнээс эхэлсэн бэ?
-1960 хэдэн онд Идэрмэг, Батноров хоёр сум нийлэх үеэс л морь уяж эхэлсэн дээ. Түүнээс хойш одоо хүртэл тасралтгүй уяж байна. Анх Галшар удмын хүрэн азаргыг “морьт” Батсүх гэдэг хүнээс авч байлаа. Идэрмэгийн  нэгэн үеийн таван сайн азарганы  нэг л дээ.Пелчирийн халиун, миний хүрэн, Доржийн хээр, Бадамхоролын хүрэн, Сампилын ухаа гээд нэгэн үеийн сайн адуунууд байсан юм. Миний хүрэн азарга гэхэд л арваад айрагдсан адуу. Би аймагт уяж очиж кино зурганд  хүртэл орж л байлаа.
-Нэгэн үеийн таван хурдан азарга байсан гэдэг нь хэдэн оны орчим гэсэн үг вэ?
-1980 хэдэн оны  үе л дээ. Миний хүрэн азарга 20 нэлээд гарч байж үгүй болсон. Хүрэн азаргаа би соёолонд нь хүнээс аваад хавчигт нь сумын 30 жилийн ойгоор таваар давхиулж байсан. Тэр жил бас бор хязаалан айрагдсан.
-Хүрэн азарга үр төл сайтай адуу байсан уу?
-Төл сайтай сайтай, олон сайхан хурдан буян хайрласан даа. Заримаас нь унаач хүүхдүүдэд өгсөн. Миний морьдыг Идэрмэгийн Яндагийн жаалууд унадаг байсан юм.
-Толин хүрэн гээд хурдан морьтой байсан гэсэн. Хүрэн азарганы төл үү?
-Тиймээ. Эх нь хээр халзан гүү байсан.Томоо сартай хүрэн унага гарсан манай нутгийн Арцат гэдэг өвгөн “энэ чинь их хурдан адуу болох юм байна. Би Толин хүрэн гэж нэр өгье” гэсэн юм. Унага байхад нь шүү дээ. Би жаахан эмээгээд “нэр нь ахдахгүй юу” гэсэн. “Давгүй ээ давгүй Толин хүрэн гэж нэр өгнө” гээд тэгээд л өвгөний хэлснээр нэрлэсэн.
-Буурлын нүд алдаагүй л байж?
-Тэгсэн тэгсэн, хөөрхий. Толин хүрэн маань 15,16 хүртлээ уралдахдаа айргийн таваас салаагүй адуу. 16-тайдаа  нэг удаа арав гаргаж давхисан байх. Тэгээд 25 хүрээд талийсан даа.
-1960-аад оны үеэс хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулах болсон гэсэн. Хамгийн анхны айргаа хэдэн оны наадмаас хүртэж байв?
-Зогоо Дашийн адууны удамтай манай өөрийн хул алаг шүдлэн байсан. Тэрийгээ л анх уяж байлаа. Зогоо Даш гэж хуучин Идэрмэгийн сайн адуутай хөгшин л дөө. Намайг бага байхад нь Даш гуай нэг охин даага бэлэглээд түүнээс нь олон хурдан буян гарсаан. Хэдэн сайхан цагаан гүү гарсан. Би тэднийг нь алж идэж үзээгүй, арилжиж худалдаж үзээгүй. Бүгд хорь гараад л үхдэг. Яс сайтай, сайн адуунууд байсан.
-Уяачийн гараагаа эхэлсэн алаг үрээний эх нь Зогоо Дашийн адууны угшилтай. Харин эцэг тал нь танай өөрийн адуу юу?
-Азарбаатар гээд Идэрмэг сумын захиргааны даргаар ажиллаж байсан хүний есөн цагаантай хээр алаг азарга  байсан юм. Тэрний төл. Нутгийнхаа Тавын Агваан гэдэг өвгөнөөс мэдэхгүй чадахгүйгээ асуугаад явдаг байсан даа. Тэр Авгаан гэдэг хүн бага гурван насыг айхтар уяна. Уясгаад л уячихдаг хүн байсан.
-Уясгаад аа?
-Тиймээ. Донойн Цэгмид  гуай зааж өгсөн гэдэг юм. Манай Идэрмэгийн Хүүдий Жанцан гэж өвгөн надад хүрэн азаргаа уяж байхад хэлж өгч байсан юм.
-Яаж уяхыг тийн нэрийддэг юм бэ?
-“Хөлслөөд л бай. Битгий давхиул, битгий тарла. Харин хөтлөөд жоохон худ хийлгэ” гэж Жанцан өвгөн над хэлж өгсөн. Тэр дагуу нь уясан миний үрээ дунд давхилд гурвалчихсан. Тэгэхээр нь очоод “Одоо яахав” гэсэн. “Одоо наадамд явж болно. Хөлслөөд хөлсийг нь өөрт нь хатаагаад  хуурай нэмнээгээр нэмнэж бай.Нойтон нэмнээг нь тэр дор нь авч солиорой. Тэгэхдээ салхи оруулж болохгүй шүү” гэж захиж байсан.Хэлснээр нь уяад Бэрхийн наадамд шүдлэн үрээ гуравт давхиж байлаа. Намайг  хөтлөөд явж байхад энэ Батсуурийн аав Сандагдорж гэдэг өвгөн “Энэ үрээ өнөөдөр ирэх үү” гэж асууж л байсан. Тэрнээс хойш миний хүрэн азарга гүйцэгдээгүй ээ.
-Залгамж халаагаа бэлтгэж байна уу?
-Би өргөмөл ганц охинтой хүн. Охин маань бас хоёр охинтой.Зээ нар маань одоохондоо морь унана уу л гэхээс уяж яаж мэдэхэв. Сүүлийн үед нас яваад морио хөлсөлж чадахаа байсан. Энэ жил морь уясан ч үгүй. Уржнан сумынхаа 90 жилийн ойгоор морь уясан наадмын өмнө төмөрт хөлийг ураад уралдуулж чадаагүй. Дараа нь хөл нь гайгүй болохоор нь Бэрхийн наадамд уралдуулж зургаагаар давхиулсан.
-Хэдэн онд сумын Алдарт уяач цол хүртсэн бэ?
-2004 онд байна уу даа. Дандарын Нэргүй бид хэд л цуг авч байсан юмдаг.
-Залуучууд  морь уях нь ихэсч байна. Танаас заавар зөвлөгөө авна биз?
-За үгүй дээ. Бидний үеийн уяа одоо цагийн уяа хоёр тэс өөр болж. Морь унана, эдэлнэ гэдгийг орчин үеийн залуус мэдэхээ байсан. Ердөө мотоцикль унаад л давхиад байна. Уг нь унаж эдлэх гэдэг чинь нэг төрлийн уяа засал шүү дээ. Унаж эдэлсэн морь хэр баргийн уяаны ажлыг даваад гардаг. Яваандаа залуучууд ойлгох байлгүй дээ.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд  баярлалаа. Эрүүл энх байж урт удаан наслаарай.
-Баярлалаа. Та бүгдийн ажилд амжилт хүсье.
"Тод магнай" сэтгүүл Хэнтий аймгийн тусгай дугаар