Аймгийн Алдарт уяач Ц.Үнэнбаяр: Манай залуу уяачид нэгдээд "Зүүнтурууны унаган хурд" галтай боллоо

Увс аймгийн Баруунтуруун сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Цэдэвийн Үнэнбаярын ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
-Алдартын амжилтын товчооноор ярилцлагаа эхэлье?
- Би аймгийн болон улсын чанартай тэгш ойн наадмуудаас авсан 17,18 айраг түрүүн амжилтаараа өнгөрсөн жил аймгийн Алдарт уяач цолыг хүртсэн.  Анх 2008 онд аймгийн наадамд өөрийн хар азаргаа уралдуулж байлаа. Аймагт есөөр ирсэн хар азарга залгаад өөр нэг томхон наадамд 10-аар ирсэн. Анхны уралдаандаа ийнхүү наадчихаад их л баяртай ирж байлаа. Харин дараа жилийн хавар нь манай энд болсон төвийн бүсийн уралдаанд түрүүлгэсэн. Дараа нь аймгийн наадамд аман хүзүүдүүлж томоохон наадмын өм нээгдэж байлаа. Тэр зундаа гурав, дөрвөн ч сумын тэгш ойн наадамд уралдуулж түрүүлгэж  байсан. Харин хязаалан жилийн хавар нь Завханд болсон бүсийн уралдаанд түрүү магнай болгож, аймгийнхаа бүсийн уралдаанд аман хүзүүдүүлсэн. Тэгээд 2011 оны зун манай аймагт болсон баруун бүсийн даншгаар түрүүлж яваад тойрог дээр хадуурчихсан. Тэрнээс хоёр, гурав хоногийн дараа аймагт Мөнхбат аваргын наадам болсон юм. Энд томоохон даншигт тоосоо өргөсөн 100 гаруй хязаалан уралдсанаас түрүүлж байв. Тэгэхэд бас суманд болсон хилийн цэргийн ангийн 10 жилийн ойн наадамд соёолон айрагдуулсан.  2012 онд хар соёолон, ахиад нэг хээр даага хоёроо Завханы бүсэд авч очоод хоёуланг нь аман хүзүүдүүлсэн. Завханы бүс гэдэг нь энэ тойргийн арын бүс буюу аймгийн бүс байгаа юм. Тэр хавраа Увс аймгийн төвийн бүсийн уралдаанд хээр даагаа түрүүлгэсэн. Хээр даага тэгэхэд 6,7 баярт түрүүлж сайхан хурдалсан. Энэ ондоо Баян-Өлгий аймагт болсон баруун бүсийн даншигт соёолон хар үрээ, хээр даагаа мордуулж, нэг нь 13-т, хээр даага 20 гаргаад ирсэн. Залгаад 2013 онд аймгийнхаа зүүн бүсэд хээр даагаа түрүүлгэж, шүдлэн үрээ айрагдуулсан. Тэр зундаа аймгийнхаа наадамд хээр даагаа гуравлуулсан юм. Үргэлжлүүлээд сумынхаа ойгоор 4,5 морь уяж оролцоод, хоёр даага айрагдуулан, шүдлэн үрээ айргийн гурваар ирсэн. Бас хэд хэдэн бага наадмаас 10,20-оод шахуу айраг авсан байхаа, их л сайхан наадсан юмдаг. 2014 онд Завханы бүсэд очиж нэг  түрүү,  хоёр  айраг авч, аймгийнхаа төвийн бүсэд шүдлэн, хязаалан мордуулаад нэгийг нь аман хүзүүдүүлж, нөгөө нь гурваар орсон. Ноднин болохоор Завханы Сантмаргац сумын 90 жилийн ойгоор даага, шүдлэн хээр үрээгээ тус тус айрагдууллаа. 2015 он гарсаар Завханд наадаад хоёр айраг авлаа. Мөн Увсынхаа төвийн бүсэд соёолон үрээ уралдуулаад 10-аар давхиулаад, Зүүнговьд болсон зүүн бүсийн уралдаанд соёолон наймаар орлоо.
-Таны удамд уяачид олон байв уу?
-Би удамт уяач хүн. Миний аав, авга ах Сундуй, авга ах Баярзолбоо, төрсөн ах нар бүгд аймгийн Алдарт уяачид. Манай бүлээс нийт 6,7 аймгийн Алдарт уяач бий. Би 2010 онд гэрлэсэн. Манайх хоёр хүүхэдтэй. Хүү маань өнгөрсөн морин жилд төрсөн. Ирээдүйд удам залган, морины төлөө хүн болж аймгийн Алдартуудын тоог нэмэх хүн дээ. 
-Аав тань ямар ямар адуугаар наадаж, ямар амжилт гаргасан бэ?
-Аав маань адуучин хүн. Морь их сайхан унадагсан. Намайг ухаан орохын л Сангийн адуу маллаж байлаа.
Миний мэдэхээр 2000 онд Баянтэс суманд анх удаа баруун бүсийн даншиг болсон юм. Энд 200 морь уралдсанаас хар морь хязаалан насанд түрүүлж байсан. Шүдлэнгээсээ уягдсан хар үрээ тэр жилээ сумынхаа ойд аман хүзүүдээд, хязааландаа ийнхүү түрүүлж, соёолондоо сумандаа түрүүлсэн. Дараа нь Увс аймгийнхаа ойд очиж түрүүлж байлаа. Дараа жил нь Увс аймгийн 70 жилийн ойгоор соёолон түрүүлгэсэн. 2004 онд бүдүүрсэн хойноо найман настай Зүүнхангай сумын 80 жилд аман хүзүүдсэн. Сүүлдээ хөл нь жоохон муудсан л даа. Одоо 18 хүрч байна.
-Аав тань хэдэн оны Алдарт вэ?
- 2003 онд аймгийн Алдарт уяач болж байлаа. Гэхдээ томоохон наадмын айраг түрүүн амжилтыг би сайн мэдэхгүй юм.
-Таны хувьд бие даан морь уяад хэдэн жил болж байна вэ?
-Би 2003 оноос хойш морь уяж байна. Анх 13-тайдаа хар морьтойгоо чацуу хүрэн морийг уяж байлаа. Тэгэхэд ааваараа заалгаад уяа тааруулж байсан юм. Өнөөхөө сумын наадамд есөөр давхиулсан. Түүнээс хоёр жилийн дараа сумынхаа багахан наадмаас анхны айргаа авч уяачийн гараагаа эхлүүлсэн.
-Хаана хаанахын адуутай вэ?
-Би ч адуу л сонирхдог хүн. Энд тэндэхийн гайгүй гэсэн азаргыг авч адууныхаа үүлдэр угсааг сайжруулахад хувь нэмрээ оруулаад л явна.  Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын угшилтай нэг азарга байна. Хэнтийн Баянмөнх угшлын азарга тавилаа. Залуу уяачдаа ч адууныхаа удам угшлыг сайжруулж, нутаг орныхоо нэрийг гаргацгаая гэж хэлдэг юм. Манайхан 2013 оноос гал холбоотой болсон. Би анхны гишүүдийн нэг байгаа юм.
-Ямар нэртэй холбоо билээ?
-Манай багийн төв дээр морь уядаг хэсэг залуучууд гал байгуулахаар нэгдсэн юм билээ. Дээд тал нь  морь уяад хоёр жил болж байгаа залуучууд л даа. Би Увс аймгийн хэмжээнд бариа өндөртэй нь болохоор над дээр ирцгээж, саналаа хэлсэн. Би ч дэмжиж, ингээд 40 гаруй уяач хуралдаад галаа байгуулж, нэрээ сонгосон. Зургаа, долоон нэр яригдаж байгаад “Зүүнтүрүүний унаган хурд” нэрэн дээр тогтож байлаа.Галын тэргүүлэгч гишүүд улирал тутам 100 мянган төгрөгийн хандив өргөдөг. Харин уяачид нэг улиралд 10000 төгрөг, жилийн 40000 төгрөг хандивладаг журамтай.
-Галаараа хаагуур хаагуур наадав?
-Байгуулагдсанаас хойш аймагт очиж уралдлаа. Ноднин 90 жил нь болсон бүх сумуудаар хуваагдаж яваад айраг, түрүүтэй наадаад ирлээ. Энэ он гарсаар нэгдсэн журмаар 10-аад морьтой явж, бага насанд гурван  айраг авлаа. Зүүн бүсэд болсон уралдаанд очоод хоёр айрагтай ирлээ. Энд тодорхой амжилт үзүүлсэн уяачдадаа галынхаа хорооноос урамшуулал өгдөг юм. Бас тухайн жилийнхээ шилдгийг тодруулдаг болоод байгаа.
-Бидний яриа өндөрлөж байна. Ярилцлагаа таны сэтгэлд хоногшсон хамгийн сайхан наадмын дурсамжаар өндөрлөмөөр байна.
-Олон сайхан наадам байна. Тэр дундаас 2010 онд анх удаа Зүүнговьд болсон зүүн бүсийн уралдаанд шүдлэн үрээ түрүүлгэж байсан. Энд газар газрын гайгүй морьд уралдсанаас авга ах маань шүдлэн, хязаалан, соёолон насны гурван түрүүг авч, үнэхээр сайхан наадсансан.

"Тод магнай" сэтгүүл Увс аймгийн тусгай дугаар