Хурдан борын түүх оршвой

Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд 1930-аад оньг үед Нэрэнгийн Батын бор гэдэг алдартай хурдан азарга байжээ. Жирийн ард Бат буриад Сүрэнгийн адуунаас уявал хурдална гэж шинжээд тэрхүү азаргыг сарваанд нь худалдан авснаас хойш их наадамд завсаргүй олон жил түрүүлсэн гэдэг. Бор азаргыг унаж олон удаа түрүүлсэн Гомпилын Дампил гэгч багадаа дүрсгүйтэх дуртай хүүхэд байжээ. Тэрээр нэгэн удаа зурхайнаас морьд эргэхэд унаж явсан хурдан борлогийг зугтаалгаж явснаа амыг татаж уралдааны морьдын хамгийн сүүлчийн хүүхэдтэй уулзаж  “За та нар сайн яваад очоорой. Би явлаа” гэж хэлээд ташуураараа сүүгүүрдэн давхижээ. Тэр замдаа тааралдсан хүүхдийн морьдыг ташуурдаж, "түргэн явахгүй яасан юм" гэж унасан хүүхдийг нь тохуурхаж давхисаар түрүүлж ирэхэд наадамчин олон уралдааны морь биш гэж шуугилдаж байснаа ойртоод ирэхээр нь "Батын бор азарга ирлээ" гэхэд пайзны хүмүүс морддог байсан гэнэ. Иймээс хурдан борыг уралдаж байх үед наадамчин олон түрүүлэх азарганы тухай биш дараагийн азарганы тухай ярилцдаг байсан ажээ.
Г.Дампил ярихдаа:
"Хурдан борыг унаж түрүүлж барианд ирэхэд пайзыг нь амжиж өгч байхыг би ер үзээгүй. Азарганы хурдыг нөөж байгаад барианы газар ойрхон ирмэгц зад тавьдаг байлаа. Нэгэн удаагийн уралдаанд санамсаргүй ташуураа алдчихлаа. Бууж ташуураа авах гэсээр байтал морьд бараг өнгөрөөд явчихсан. Гэвч би  хурдан борыг ташуурдалгүй явсаар уралдааны морьдыг гүйцэж түрүүлсэн юм” гэж ярьсаныг өндөр настан Ө.Намрай хуучилж билээ. Батын бор азарганы хурдан байсны нэг нотолгоо бол азарганы уралдаанд түрүүлээд ирсний дараа нөгөөдөр нь соёолон насны морьдтой уралдуулахад түрүүлж ирснээс тодорхой. Харамсалтай нь ингэж уралдсанаар бор азарга хөлгүй болжээ. Гэвч 1935 онд нэгэн удаагийн наадамд Жугнай гэдэг хүний хурдан халтар азаргатай уралдахад майга бор азарга буруу талд нь ирснээр аман хүзүүдсэн гэдэг.

С.Жамъяншарав