Аймгийн Алдарт уяач Д.Баяраа: Сумандаа гурван жил дараалан даага түрүүлгэж байсан “дааган” Дугаржав бол миний аав байгаа юм

-Удам дамжсан уяач гэж танай нутгийнхнаас сонссон. Хурдан хүлгийн хусуурыг нь өвлөж авсан аавынхаа талаар ярихгүй юу?
-Би багадаа эцэг, эхийн гараас гарсан цагаасаа эхлээд даага, үрээ унаж өссөн. Аав минь адуу мал уядаг, хурдтай байсан болохоор шилбүүр унахаасаа илүү аавыгаа дагаж морь унаж, адуунд явдаг байлаа. Сумандаа гурван жил дараалан даага түрүүлгэж байсан дааган Дугаржав гэгч миний аав. Одоо санахад 1981-1983 оны үед юмуу даа. 1984 онд Асгатад бас нэг азарга аман хүзүүдүүлсэн гэдэг. Тухайн үедээ сумандаа хоёр түрүү, гурван айраг авч байсан боловч харамсалтай нь тэр үед цол зэрэг өгдөггүй байлаа. Миний хурдны морь унадаг байсан тэр үед аавын уясан нь хурдалж байсан. Миний хувьд 1990 оноос морь уяж эхэлсэн. Бид эцэг эхээс тавуулаа, бүгд морь уяна. Үүнээс миний дээд талын ах Сүрэнжав, бид хоёр аймгийн Алдарт, дүү маань сумын Алдарт уяач болж, аавынхаа үйлсийг үргэлжлүүлж байна.
- Дугаржав гуайн адууны гол суурь нь хаанахын ямар адуунууд байв. Айрагдаж, түрүүлсэн морьд нь ямар угшилтай байсан бэ?
-Манай аавын өөрийнх нь үндсэн адууны угшил байсан байхаа, жижиг зээрд гэж их сайхан хурдтай адуу байсан. Ээжийн аав, миний нагац өвөө болох Намбар гэдэг өвгөн голдуу хээр, хүрэн зүсмийн адуутай, их хурдтай байсан гэлцдэг. Тэр хүний адууны цус ч орсон байх гэж би боддог юм.
-Өөрийн чинь хувьд аймаг, бүсийн уралдаанд ямар амжилт үзүүлж байв?
-2006 онд аймагт хүрэн даага тавлуулаад, дараа жил 2007 онд шүдлэн насанд нь аймгийн 65 жилийн ойд мөн таваар оруулж байсан. 2010 онд аймгийн наадамд хар үрээ маань гуравт орж байв. Халиун азарга маань "Жавхлант шаргын хурд"-д 2010 онд таваар орж, мөн тэр жилийнхээ 2-р сарын 27-нд болсон МАН-ын наадамд гуравласан. 2008 онд Уулбаян суманд миний хүрэн хязаалан түрүүлж, 2009 онд соёолондоо гурваар орсон юм.
-Сумын баяр наадмын айраг, түрүүний тоо хэд вэ?
-Багцаалбал арваад юм байгаа байхаа.
-Хэдэн оны аймгийн Алдарт вэ?
-2009 онд аймгийн Алдарт цол авсан. Тухайн үед аймгийн дөрвөн айраг, сумын түрүү нийлсэн 14 айргаар аймгийн алдарт цолны болзлыг хангаж авч байлаа. 
-Сүхбаатар аймагт хэд хэдэн удаагийн бүсийн уралдаан зохион байгуулагдсан. Бүсийн наадмуудад оролцож байсан уу?
-Бүсийн наадамд оролцож байсан. Дорнодын зүүн бүсэд очиж миний хүрэн соёолон 14-өөр орсон. 2010 оны Хэнтийн бүсэд хээр даага 27-д давхисан. Ноднингийн 70 жилээр халиун азаргаа уяад 12-оор давхиулсан.
-Дааганаасаа эхлээд айрагдсан хүрэн үрээ ямар удам угшилтай адуу вэ?
-Удам угшил нь Эрдэнэцагаан сумын бүдүүн Цогт гэдэг хүний унаган адуу. Би дааганд нь авсан юм. Даагандаа Түмэнцогтод дөрвөөр, аймагт ирж таваар, жижиг наадмуудад хэд хэд орсон. Шүдлэндээ аймагт айрагдаж, хязааландаа Уулбаянд түрүүлсэн. Бас соёолон Халзан сумын наадамд гурвалсан юм байна. Есөн медальтай болоод байгаа. Одоо азарга болсон. Хөл нь хатуураад эмчилгээ хийгээд хоёр жил уяагүй. Энэ жилээс уях бодолтой байна. Төлүүд нь гарч эхнээсээ уягдах гэж байгаа.
-Тэгвэл "Жавхлант шаргын хурд"-д шандсаа харуулсан халиун азарганыхаа удам угшлыг яриач?
-Халиун азарга Сүхбаатар сумын Зундуйн Шарга гэдэг хүний угшлын адуу. Би Батжаргал гэдэг залуугаас худалдаж авсан юм. Дааган цагаас нь уясан боловч дандаа арван хэдээр давхиулаад байсан. Харин азарга болоод өвлийн наадамд хоёр орсон. Ер нь арван хэдэд уралдаад байдаг юм.
-Та авмал адуу нэрлээд байна. Тэгэхээр энд тэндээс адуу нэлээн авдаг гэсэн үг үү? Ер нь танай адууны суурь нь хэний адуу давамгайлж байна?
-Тиймээ. Гэхдээ манай өөрийн адуу болох Асгатын жижиг зээрд байгаа л даа. Манай хадам аав анхны Их хурдад хонгор азарга гуравт оруулж байсан Уулбаяны бүдүүн Шагдар гэж аймгийн Алдарт уяач. Тэр өвгөний адуу бас байна. Аймаг тойрсон бүх сумдаас ч авсан. Дорнодын манлай уяач Бандгайбуян гэдгээс бас хэдэн буян авчирч ноос үсийг нь ногтолж л байна.
-Адууны цусыг хэт холдуулах хэр зөв зүйл вэ. Хурдан хурц шинж нь гээгдэх тал байдаг юм бишүү?
-Бас тэгж ярьж л байна. Гэхдээ бид чинь гүү, засаатай үрээ авчирч шинэ монгол адуу төрүүлье гэсэн бодолтой л байна.
-Их хурдад хурдан хүлгийнхээ жолоог өргөсөн хадам аавынхаа талаар тодруулахгүй юу?
-Хадам аав минь анхны Их хурдад хонгор азарга гуравт оруулсан. Тэгэхэд миний хамгийн том охин Энхжин зургаан настай унаж байсан юм. Хонгор азарга манай өвгөний өөрийнх нь адуу. Угшил нь Сүхбаатар сумын шилүү Дамдинсүрэнгийн адууных гэдэг.
-Их хурдад уралдах эрхээ хаанаас яаж авсан юм бол. Хонгор азарга өмнө нь ямар амжилттай байсан юм бэ?
-Битүү азарга байсан юм. Асгатын наадамд зургаагаар ороод, өвлийн наадмуудад хоёр орчихсон байсан байхаа. Өвгөн олон хурдтай, түрүү жил нь морь нь түрүүлж, айрагдаж байсан юм билээ. Тэр үед мандат олддоггүй, морь түрүүлгэсэнд нь л мандат олгож байсан гэсэн. Тэр мандатаар явахдаа өөрийнхөө азаргыг авч явсан юм.
-Их хурдаас хойш хонгор азарга яаж давхисан юм бол?
-Тэр жилээ УИХ-ын гишүүн Батхүүд зарагдсан санагдана. Тэрний төлийн төлүүд манай хадам дүү Батсүрэн гэдэг залууд хурдалж байсан. Энэ жил Жавхлант шаргад төл нь аман хүзүүдсэн.
-Их хурдад гуравласан азарга ямар үнээр шинэ эзэндээ очсон бэ?
-Анх л морь үнэд орж байх үе. Супер 69 машинаар зарагдаж байсан, арван хэдэн сая байсан юм уу даа.
-Та улсын наадамд хүлгийнхээ шандасыг сорьж байв уу?
-Нэг очиж байсаан, айхтар ханиад гардаг 2011 онд. Уг нь халиун азарга гайгүй сайн хурдтай байсан ч тэнд ханиад хүрээд уралдаж чадаагүй дээ.
-Аймгийнхаа МСУХолбооны тэргүүлэгч гэсэн байхаа? Хэдэн оноос тэргүүлэгчээр ажиллаж байгаа вэ?
-Тиймээ. 2009 оноос хойш тэргүүлэгчээр ажиллаж байгаа. Тэргүүлэгчийн хувьд наадам зохион байгуулахад биечлэн оролцдог. Төхөөрөмж, аж ахуйн талын ажлыг би хариуцдаг байсан. Өнгөрсөн 4 жилийн хугацаанд Аймгийн 70 жил, зүүн бүс, Алтан овооны 100 жил зэрэг томоохон наадмуудыг бид амжилттай зохион байгуулсан. 

Д.Энхтуяа